"O
P
-!te" rejimida Web -topish
deyiluvchi elektron naqd pullar bilan xisob -kitob qilishga imkon beradi. Rossiyada tizimni ishlab
chiqish va texnik qullash bilan " Vm - stentr" tashkiloti shugullanadi va u Web
M
OP
$
U
dan
foydalanuvchilarni birlashtiradi. Tizimning mijoz lari Internet - dukonlar va ularning
xisoblanadilar. Bir tomondan qaraganda bular Internet -dukonlar, boshqa tomondan esa, xisob -kitob
qilishning
usulidan foydalanilmaydigan yoki imkoniyati yuq, ixtiyoriy Internetdan
foydalanuvchilar xisoblanadi.
Uy banki. Avtobankning Internet banking tizimi "Uy banki" deyiladi va u shaxsiy korxonalarning
bankdagi real xisob raqamlarini Internet orqali boshqarish xisoblanadi. "Uy banki" uz
foydalanuvchilariga 24 soat davomida, real vaqt rejimida er yuzining ixtiyoriy nuqtasidan tuliq bank
xizmatini
yaratib
beradi.
" Uy banki " Internet orkali real vakt rejimida kuyidagi operastiyalarni bajarish imkonini beradi:
dollar $ olish va sotish;
kommunal xizmatlarni tulash;
ichki va banklararo pul utkazishni amalga oshirish;
Internet - provayderlar xisoblarini tulash;
depozitlar ochish;
kartochkali xisoblarni tuldirish.
Telebank. (http://www.telebank.ru)Yana bir Internet banking funkstiyalarni amalga oshiruvchi -
"Telebank" tizimi bulib, u KB "Guta-bank" tomonidan ishlab chikarilgan. Tizim shaxsiy korxonalariga
masofaviy (distanstion) bank xizmati kursatish imkonini beradi. Bu operastiyalar dunyoning ixtiyoriy
nuktasidan Internet yoki telefon orkali bajariladi. Tizim xar xil tulov yoki informastion xizmatlarni
boshkarish imkonini yaratib beradi. " Telebank - onlayn" orkali kommunal tulovlar va
telekommunikastion xizmatlarni tulash mumkin (Masalan, "Bilayn", " Mobil Telekom", MSS, MTS,
"NTV Plyus").
Grad o (
http://www.grado.ru
) KB "Krado bank" tomonidan ishlab chikarilgan va nakd pulsiz
elektron xisob - kitob kilishga muljallangan. "Grado" Internet bankning tizimida ishlaydi va
foydalanuvchiga "Grado bank" dagi xisob varakasidan Rossiyaning ixtiyoriy bankiga pul utkazish
imkonini beradi.
2008 yilga kelib Uzbekistonda PayNet, FastPay, UniPay, E-pay, Ekarmon kabi tulov tizimlari
faoliyat yuritmokdalar. Ular orasida fakat Ekarmon orkali nakd pulsiz tulovlarni amalga oshirish
imkoniyati bor. Unda boshka tizimlar uz punktlariga ega bulib, ular orkali
bir xisob rakamiga
pul utkazishingiz mumkin. Masalan, PayNet tizimi keng tarkalgan bulib, xozirda uning Uzbekiston
buyicha barcha viloyat va shaxarlarida 9000 ga yakin tulov punktlari mavjud. Bu punktlar orkali mijoz
mobil telefon va xujalik xizmatlari uchun (gaz, elektr, suv v.x.) tulovlarni amalga oshirishi mumkin.
Mijoz PayNet bilan ishlaganda uning ixtiyoriy punktiga kirib, operator yoki provayder nomini,
provayder tomonidan urnatilgan xizmat nominali yoki telefon rakamini aytadi va nakd pul berish bilan
amalga oshiradi. Mijozdan kabul kilingan tulov xakidagi
PayNet tizimiga uzatiladi. Bu
tizimda
mos
keluvchi
provayderga
marshrutizastiyasi yuz beradi. PayNet tizimining tranzakstiyasi
yakunida mijozga muljallangan axborot cheki bosmadan
chikariladi. Agent pul mablaglarini PayNet xisobiga mijozdan
kabul kilgan tulovlari asosida utkazadi. >abul kilingan tulovlar operator yoki provayder billingida xam
yozib kuyiladi. Agent kabul kilingan tulovlar asosida operator yoki provayder xisobiga pul utkazadi.
Shundan sung provayder yoki telefon operatori mijoz uchun xizmatni amalga oshiradi. Agar mijoz
mobil telefon uchun pul tulagan bulsa, operator tomonidan unga xisob tuldirilganligi xakida SMS
xabarini yuboradi.
E-pay elektron tulov tizimi 2007 yil iyun oyidan boshlab faoliyat kursatib kelmokda. Tulovlar
xozirda Perfectum Mobile, Beeline va COSCOM uyali aloka xizmatlari uchun kabul kilinmokda. Yakin
vakt ichida boshka uyali aloka operatorlari xizmatlari uchun xam tulovlvrni amalga oshirish
rejalashtirilmokda. Tulovlar agentlar tarmogi orkali amalga oshiriladi. Tizimning afzalligi ulanish
osonligi va depozit 50 ming sum ekanligidir. Bundan tashkari, tizim sayti TAS-IX tarmogida
joylashgan. Bu esa agentlarning Internet trafigini tejashga yordam beradi.
E-pay tulov tizimi Online-Servis-Biznes
OSB)
cheklangan jamiyat tomonidan
ishlab chikilgan va OSB kompaniyasining xizmatidir. Tulov tizimi bilan bog lik barcha shartnomalar,
xukukiy va moliyaviy masalalar OSB tomonidan xal kilinadi. Kompaniya uz faoliyatini 2006 yildan
boshlagan. Shu vakt ichida OSB mutaxassislari E-pay tizimini ishlab chikib, 2007 yil iyun oyidan
boshlab ishga tushirdilar. Bu tizim kulayligi va xavfsizligi buyicha barcha jaxon standartlariga javob
beradi. Kompaniya falsafasi mijozlarga, kompaniya xizmatchilariga xurmat bilan muomala kilish va
sifatli xizmat kursatishdir. >uyida tizim ishtirokchilarining xamkorligini kursatuvchi tasvirni
kurishingiz mumkin.
Yakin kunlarda Uzbekistan Respublikasi axolisi ozik ovkat maxsulotlaridan maishiy va
kompyuter texnologiyalarigacha bulgan tovarlarni xarid kilish, mobil aloka, Internet, telefoniya va
kommunal xizmatlari uchun xak tulash, shuningdek, kino, teatrlarga chiptalarni uy yoki ofislardan
chikmagan xolda xarid kilish imkoniyatiga ega buladi. Endilikda kimmatli vakt va asablarni sarflab
dukondan dukonga borib, u yoki bu tovarni kidirish xojati kolmaydi. Ushbu masalalarni yakin
kelajakda ishga tushuvchi va bir kunda 24 soat, xaftasiga 7 kun uzluksiz xizmat kiluvchi eKarmon
elektron tulovlar tizimi xal etadi.
Axborot-kommunikastiya, mobil va internet-texnologiyalari soxasida dasturiy echimlar ishlab
chikaruvchi Multisoft Solutions maxalliy kompaniyasi
2004
yil 16 dekabrda kabul kilingan Elektron tulovlar tugrisida gi >onunga xamda Vazirlar
Maxkamasining 2007 yil 12 iyundagi 120-sonli Elektron tijoratni amalga oshirishda tulovlarni
utkazishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida gi >aroriga muvofik eKarmon
elektron tulovlar tizimini ishlab chikdi. Ayni vaktda mazkur tizim internet-dukonlar yordamida
elektron tulovlarni utkazish buyicha boshlangich loyixa sifatida takdim etilmokda.
eKarmon
tizimi Internet tarmogi orkali axoliga tovarlarni xarid kilish, xizmatlar uchun
tulovlarni amalga oshirish, shu jumladan uyali aloka operatorlari, internet provayderlar, xalkaro va
shaxar telefonlari, xamda kommunal xizmatlar uchun xak tulash imkonini bermokda. Ushbu tizim
milliy valyuta - sumga boglangan bulib, fakat Uzbekiston Respublikasi xududida amal kiladi.
Uchinchi shaxslarning tizimga ijozatsiz kirishidan ishonchliligi va ximoyasining garovi, Elektron
rakamli imzolanining (ERI) kullanilishi sanaladi. ERI 2003 yil 11 dekabrda kabul kilingan Uzbekiston
Respublikasining Elektron rakamli imzo tugrisida gi >onunga muvofik, elektron xxujjatdagi ERI ayni
bir vaktning uzida kogoz xujjatga kulda uzi kuygan imzo bilan bir xil axamiyatga ega. ERIdan
eKarmon tizimiga kirishda, xamda real vakt rejimida tulovlarni amalga oshirishda foydalaniladi.
Buning uchun tizim foydalanuvchilariga Multisoft Solutions
kompaniyasining ERI kalitlarini
Ruyxatga oluvchi markazi (RO ) tomonidan ERI kalitining sertifikati beriladi.
Eslatib utish joizki, yakinda kompaniya RO i, Uzbekiston aloka va axborotlashtirish agentligida
davlat ruyxatidan utdi. ERIni kullanilishi,
parol va login lardan foydalanish metodlariga
nisbatan, nazariya va amaliyotda ustun deb isbotlangan
eKarmon tizimida kullaniluvchi ERIning
sirli kalitining uzunligi 2048 bitni tashkil kiladi; demak, bugungi kunda ERI kalitlarining xar kanday
komprometastiyasi oldi olinadi
eKarmon
tizimining
bulish uchun, ushbu tizimning
www.ekarmon.uz
Internet saytida ruyxatdan utib
eKarmon
Agentlari shaxobchalarda
identifikastiyadan utish va tizim tomonidan berilgan uz elektron xisobini tuldirishi lozim. Tizimda
elektron rakamli imzolarni tuldirish kuyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
tizim Agentlari kassalariga nakd pul mablaglarini kiritish yuli bilan (fakat jismoniy shaxslar
uchun). Foydalanuvchining ism- sharifi, elektron xisob rakami tekshiruvdan utkazilagnadan
sung, kiritilgan summa xakida chek topshiriladi;
uzining bank xisobidan eKarmon tizimining bank xisob rakamiga pul mablaglarini utkazish
yuli bilan amalga oshiriladi.
Bunda pul mablaglari tizim foydalanuvchilarining elektron xisoblarida avtomatik tarzda aks
ettiriladi. Aynan ushbu mablaglardan, foydalanuvchilar uy yoki ofislardan tashkariga chikmay butun
respublika buyicha tovar va xizmatlar (kino, teatr, xavo va temir yul transporta uchun chiptalar, kiyim
kechak, ozik-ovkat, kredit va x.k) uchun xak tulash imkoniyatiga ega buladilar. Real vakt rejimida tovar
va xizmatlarini taklif etish istagida bulgan
xam eKarmon tizimida aloxida
ruyxatdan utishlari lozim. Ularga eKarmon tizimi orkali elektron savdoni amalga oshirishlarida
foydalanish uchun ERI kalitlarining sertifikatlari RO tomonidan topshiriladi.
Tadbirkorlik bilan
ulanishi, ularning internet-saytlari, internet-
dukonlari yoki savdo maydonlarining eKarmon internet-tulovlari tizimiga ulanishi orkali amalga
oshiriladi
eKarmon
tizimida tovar va xizmatlar onlayn
rejimida sotilishda Uzbekiston
Respublikasining amaldagi konunchiligiga muvofik elektron xujjat shaklida tuzilgan kelishuv nazarda
tutilgan
eKarmon tizimining kushimcha. funkstiyalari katorida, bitta foydalanuvchining elektron
xisobidan ikkinchi foydalanuvchining elektron xisobiga mablaglarni utkazish, tizim
baxolash
(attestastiya) xamda foydalanuvchilarning pul mablaglarini bank xisob rakamlariga chikarish kabi
imkoniyatlar xam mavjud.
Axoliga ishonchli, xavfsiz va maksimal darajada kulay tizim takdim etish maksadida, ishga
tushish arafasida turgan eKarmon tizimi, Uzbekiston Respublikasining tegishli vazirlik va idoralariga
kurib chikish uchun taklif etilgan edi. Bildirilgan tavsiyalarni inobaga olgan xolda, tizimni kushimcha.
modullar bilan yanada takomillashtirish karori kabul kilindi. Undan tashkari, kompaniya vakillari
Uzbekiston xududida etakchi innovastion texnologiyalarini tatbik etish va rivojlantirish soxasida
-xukukiy xujjatlarni ishlab chikish, takomillashtirish va ijro etilishiga bagishlangan tadbirlarda
faol katnashmokda.
Multisoft Solutions Kompaniyasi eKarmon elektron tulovlar tizimini joriy etib, axborot-
kommunikastiya texnologiyalari soxasida yangi dasturiy echimni taklif etibgina kolmay, uz oldiga,
Uzbekiston Respublikasi xududida elektron rakamli imzoni kullash, elektron xujjat almashish va
elektron tijoratni joriy etish infratuzilmasini rivojlantirishda uz xissasini kushish uz oldiga maksad kilib
kuygan.
4.1.
-
sekinligi, elektron pullar va plastik kartoch- kalardan xavfsiz foydalanishning yetarlicha keng
tarqalmaganligidadir. Asosan, tovarni sotib olishda, xaridor sotuvchiga bir qancha kamchilik- larga ega
birga, sotuvchi bankda kartoch- kalarni qabul qilish uchun maxsus hisob raqam - credit card merchant
account ochish jarayoni oson kechmaydi. Elektron biznes savdosida risk darajasining yuqoriligi
sababli har qand
kamxarj va hech qanday rasmiyatchiliklarsiz bozorga chiqish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga,
- mayotgan bu tizim bir qancha xaridorlarni ham diqqatini tortadi.
kredit kartalari yoki elektron pullar yor-
Internetdagi oddiy savdo turi -
- fika va boshqalar), dasturiy
-
naviy tarzda
bunday maqsad- lar uchun kredit kartochkalaridan foydalaniladi. Ammo Internetda 99,9 foiz
sotuvchi
- mi va manzilgohi
balki undan bir necha baro-
-
odamga tarqalishi mumkin. Haqiqiy sotuv
ishi tabiiy hol, albatta.
-
- shimcha tarzda bankka jar
qaytarish operatsiyasi - chargeback uchun jarima miqdori 25$ ni tashkil qiladi). Shuning uchun ham,
- tis operatsiyalarda Amerika banklarining adolatliligini tan olmaslikning
-
zim mavjud. Bunday sxemalar elektron imzolarni
nominallarni saqlov- chi -
himoyalash bilan birga virtual banklarda himoyalangan ki-
elektron pullar yordamida amalga oshiriladi.
da, ularga amal qilishini
tashkillashtirish, xavfsizlik darajasi va hisob-ki-
guvohnomalardan f
zim emas, balki kredit karta
yordamida (xuddi, telefonda buyurtma ber-
usulidir. U xavf- sizlikning hech qanday chora-
motlar (karta
nomeri, egasining ismi, sharifi va manzilgohi) ni berish orqali amalga oshiriladi. Buning kamchiligi
ishlatilishi mumkin
- molligidan, doimo
ishonchsizlik
-
ancha himoyalangan usul hisobla-
atishning xavfsiz
yoki aloqa seansining himoyalangan (shifrlangan) protokol (bayonnoma) lari yordamida amalga
-
sotuv- chi tomonidan ham, xaridor tomonidan ham identifikatorni qalbakilash- tirish yoki almashtirib
-
mkin.
b, boshqalariga
qaraganda ishonchliroq hisoblanadi. U mijoz va sotuvchilarning raqamli sertifikatlari va raqamli
ing shartlarini bajarish va identifikatorlarni almashtirib
-
-
majburiyatlarni hisobga olgan holda naqd pulsiz hisob-kitoblar tushuniladi. Internetda kliring
-
maga-
- da tizim elektron
a - yaxshi
himoyalangan protokollar yoki Internetdan boshqa (masalan, pochta) vositalar orqali ishonchli va
-
lan,
-
-
Tizim mijoz va sotuvchining identifikatorini tasdiqlovchi raqamli sertifikatlarni chiqarishga
mo
foydalanadi.
Raqamli naqd pullar (RS turi) - Internetdagi zamonaviy hisob-
naqd pullar hisoblanadi. Raqamli naqd pullar - kup
yoki fayllar-
yozuvlar emas, balki haqiqiy pullardir. Kriptografiyaning zamonaviy usullari, xususan, yashirin imzo
algo
xarajat, boshqa tizimlarga qaraganda ancha ozdir. Shuning uchun ham, bunday tizimdagi hisob-
kitoblarda kredit kartasining ularga mayda - 1 AQSh dollaridan kam
-kitoblarda dadil
-
- xassislar
-
tashqari, raqamli naqd pullarda pul sarflagan mijoz haqida hech qanday
yana bir turi raqamli cheklarni ham keltirish mumkin.
Raqamli naqd pullar (Smart Card turi) - raqamli pullar sohasida ya- ratilgan mukammal
tizimlardan biri - Smart Card texnologiyasiga asos-
protsessoriga, xotira-
oddiy- gina debet kartasi sifatida foydalanilmoqda (shart
Smart Card ga asoslangan raqamli naqd pullar za
-
-
Bu ularning PC (ShK - shaxsiy kompyuter) asosida qurilgan boshqa tizimlardan asosiy farqidir.
transaksiyalar nol- ga intiladi. Shu bilan birga, bunday tizimni taklif qiluvchi kompaniyalar, kartani
kartalar real hayot jarayonlari;
kelingan (pilot dasturlarida). Lekin tez orada (aniq-
chiqilayotgan ShK uchun peri- feriy qurilmalar keng tarqalgan sharoitda) ular Internetdagi hisob-kitob-
Hisob-
- ruhga ajratishimiz mumkin:
-
kredit sxemalar;
-
debet sxemalar
-
Kredit sxemalar. Kredit sxemalarining asosini kredit kartochka- laridan foydalanish tashkil qiladi.
Elektron bozorda chakana xarid jarayonida bunday kartochkalardan foydalanish xuddi oddiy
-
Aynan bitta sotuvchidan ko
-
xaridlarida faqat ismini aytish bilan kifoyalanadi, sotuvchi esa kredit kartochkadan kerakli summani
oladi. Obuna tamoyilidan
Do'stlaringiz bilan baham: |