1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
2. Bank turlari va ular tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar. 
 
Kredit  muassasalarining  bo‗ysinishiga  qarab  bank  qonunchiligi  hamda  kredit  tizimining 
pastdan  yuqoriga  tomon  tarkibiy  tuzilishiga  muvofiq  tarzda  bank  tizimini  ikkita  turga  ajratish 
mumkin: bir bosqichli va ikki bosqichli bank tizimi. 
  Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, Markaziy bank 
ham,  yagona  bosqichda  turadi  hamda  mijozlarga  kredit,  hisob-kitob  xizmatlarini  ko‗rsatishda 
ishtirok etadi.  
  Ikki  bosqichli  bank  tizimida  banklar  o‗rtasidagi  o‗zaro  munosabatlar  vertikal  va 
gorizontal  yo‗nalishdagi  tuzilishiga  asoslanadi.  Vertikal  -  rahbarlik  qiluvchi,  boshqaruvchi 
markaz  hisoblangan  Markaziy  bank  bilan  quyi  bo‗g‗inlar  -  tijorat  va  ixtisoslashgan  banklar 
o‗rtasidagi bo‗ysunish munosabatlari, gorizontal- quyi bo‗g‗indagi turli banklar o‗rtasidagi teng 
huquqli sheriklik munosabatlari tushiniladi.  
O‗zbekistondagi  bank  tizimi  ikki  pog‘onali  bo‘lib,  uning  yuqori  pog‘onasi  O‗zbekiston 
Respublikasi  Markaziy  banki,  quyi  pog‘onasi  esa  davlat  aksiyadorlik-tijorat  banklari, 
aksiyadorlik-tijorat  banklari,  xorijiy  kapital  ishtirokidagi  banklar  va  xususiy  banklardan 
iboratdir. 
Markaziy  bank  mamlakatning  emissiya banki bo‗lib, u davlatga tegishli  bo‗ladi  va butun 
bank tizimini va mamlakatda pul muomalasini nazorat qiladi. U banklar banki hisoblanadi.  
  Markaziy  bankning  monopollik  mavqei  uning  mamlakatdagi  pul  va  pirovard  natijada 
iqtisodiy  barqarorlik  uchun  alohida  javobgar  ekanligi  bilan  chambarchas  bog‗liq.  Bundan 
tashqari, Markaziy  bank  ayni paytda boshqa, jumladan, banklarning banki,  davlat banki,  milliy 
oltin-valyuta  zahiralarini  boshqaruvchilik  vazifalarini  ham  bajaradi.  Markaziy  bank  o‗zining 
butun  faoliyatini  zimmasida  turgan  vazifalarni  sifatli  va  samarali  ado  etadigan  darajada 
uyushtiradi. Umumiy pul xo‗jalik aylanmasida Markaziy bankning monopollik mavqei unga pul 
muomalasini nazoratida saqlab turishga imkon beradi, pul miqdori nazoratsiz ko‗paymasa, uning 
xarid qobiliyati ham pasayib ketmaydi. 
  Bundan tashqari, tijorat  banklari  Markaziy  bankda o‗z qisqa muddatli  va o‗rta muddatli 
majburiyatlaridan  muayyan  foiz  hajmida  eng  kam  zahira  deb  yuritiladigan  foizsiz  omonatlarni 
saqlashga majbur. 

---

  Markaziy  bank  naqdsiz  to‗lov  aylanmasini  texnik  tarzda  bajarish  uchun  sof  bank 
xizmatlarini  taqdim  etadi.  Banklar  bu  xizmatlardan  iqtisodiyotning  turli  subyektlari  o‗rtasida 
to‗lov aylanmasini yo‗lga qo‗yish uchun foydalanadi. 
  Markaziy  bank  banklar  faoliyatini  nazorat  qilishda  o‗zining  mintaqaviy  bo‗linmalari 
orqali  kredit  muasasalaridan  majburiy  ravishda  axborot,  oylik  hisobot  va  yillik  yakuniy  balans 
ma‘lumotlarini taqdim etish asosida qatnashadi. 
  Mamlakatimizda  ayrim  strategik  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  sohalarga  tegishli  banklar 
davlat tasarrufida qoldirilgan bo‘lib, ular davlatning shu sohadagi islohotlarini amalga oshirishda 
xizmat qiluvchi moliyaviy muassasa hisoblanadilar. Bularga davlat aksiyadorlik-tijorat banklari 
bo‘lgan  Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  Milliy  banki,  Xalq  banki  va  Asaka  banklar  kiradi.  Tashqi 
iqtisodiy  faoliyat  Milliy  banki  mamlakatimizda  chet  mamlakatlar  bilan  bo‘ladigan  iqtisodiy 
aloqalar jarayoniga, xususat eksport va import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatsa, xalq banki esa 
bozor munosabatlari sharoitida aholini ijtimoiy tomondan qo‘llab-quvvatlash jarayoniga xizmat 
qiladi. Xalq banki fuqarolar bilan aloqada bo‗lib, omonatchilar bilan ish olib boradi, aholiga pul 
qarz berish va ularning bo‘sh pul mablag‘larini omonatga jalb qilish ishlarini bajaradi.  
   Faoliyat  yo‘nalishiga  ko‘ra  tijorat  banklari  universal  yoki  ixtisoslashgan  banklarga 
bo‗linadi.  Tijorat  banklari  juda  ko‗p  turdagi  xizmatlarni  ko‗rsatadi  va  xizmat  turlari  hozirgi 
vaqtda kengayib bormoqda.  
   Shu  bilan  birga,  xususiy  banklar  miqdoriy  jihatdan  kam  sonli  bo‗lib,  ular  bozor 
iqtisodiyoti  sharoitida  moliyaviy,  kredit  vazifalarini  bajarib,  tovar-pul  muomalasi  rivojiga  ta‘sir 
ko‗rsatadilar. 
2010-yilda  respublikamizda  faoliyat  ko‗rsatayotgan  tijorat  banklari  soni  31  taga  yetdi. 
Shundan 3 tasi davlat aksiyadorlik-tijorat banki, 13 tasi aksiyadorlik-tijorat banki, 10 tasi хususiy 
bank va 5 tasi хorijiy kapital ishtirokidagi banklar hisoblanadi (6.1-rasm).