1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
2. Birjalar turlari va ularning faoliyat yuritish mexanizmi.  
 
Tovar  birjalari  –  belgilangan  qoidalar  asosida  erkin  raqobatga  asoslanib  doimiy  faoliyat 
yurituvchi  tovarlarning  ulgurji  bozoridir.  Ilk  tovar  birjalari  XVI  asrda  Yevropada  (London, 
Antverpen,  Lion,  Tuluza  va  boshqalar)  paydo  bo‗lgan.  Tovar  birjalarining  yirik  xalqaro 
markazlari  –  AQSh,  Angliya  va  Yaponiyadir.  Jami  birja  savdolari  aylanuvining  90  foizi  ushbu 
davlatlar hissasiga to‗g‗ri keladi.  
Savdosi  amalga  oshirilayotgan  tovarlar  nomenklaturasiga  ko‗ra  tovar  birjalarini  universal 
va ixtisoslashgan birjalarga bo‗lish mumkin.  
Universal  tovar  birjalarida  sotiladigan  tovarlar  nomenklaturasi  keng  bo‗ladi.  Masalan, 
Tokio tovar birjasida oltin, kumush, platina, kauchuk, paxta kalavasi, jun kalavasi va boshqa shu 
kabilar sotiladi. 
Ixtisoslashgan  tovar  birjalarida  esa  asosan  bir  turdagi  tovarlar  sotiladi.  London  metall 
birjasida mis, alyuminiy, nikel, rux va shunga o‗xshash metallar sotiladi. Nyu Yorkdagi Komeks 
birjasida  qimmatbaho  va  rangli  metallar  –  oltin,  kumush,  mis  va  alyuminiy  sotiladi.  Bundan 
tashqari  Nyu  York  paxta  birjasi,  Minneapolis  (AQSh)  don  birjasi,  London  neft  birjalari  ham 
ixtisoslashgan birjalarga misol bo‗ladi. 
Tovar  birjalari  tovarlarning  savdosi  amalga  oshadigan  joy  va    tovarlarning  bahosini 
belgilab berish kabi funksiyalarini bajaradi. 
Tovar  birjalarining  tashkiliy-huquqiy  shakli  aksiyadorlik  jamiyatidir.  Aksiyadorlarning 
umumiy yig‗ilishi – birjaning oliy boshqaruv organi bo‗lib, aksiyadorlar va ularning vakillaridan 
tashkil  topgan.  Birja  kengashi  -  boshqaruv  organi,  aksiyadorlarning  umumiy  yig‗ilishlari 
oralig‗ida  birjaning  faoliyatini  nazorat  qiladi  va  muvofiqlashtirib  turadi.  Taftish  hay‘ati  - 
birjaning moliyaviy xo‗jalik faoliyatini nazorat qiluvchi organ. 
Fond birjasi - bu qimmatli qog‗ozlar savdosi amalga oshadigan doimiy faoliyat yurituvchi 
tashkillashgan  bozordir.  Dastlabki  fond  birjalari  XVIII  asr  oxirida  Yevropada  paydo  bo‗lgan. 
1773-yilda  Londonda  brokerlar  tomonidan  fond  birjasi  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  savdo  qilish 
uchun tashkil etildi. 1791-yilda  Filodelfiyada fond birjasi  tashkil etilgan. 1792-yilda Nyu-York 
fond birjasi (New York Stock Exchange – NYSE) ochilgan. U birja hozirgi kungacha dunyoning 
eng  yetakchi  fond  birjasi  bo‗lib  kelyapti.  Nyu  York  fond  birjasining  savdo  aylanmasi  turli 
yillarda  dunyo  bo‗yicha  fond  birjalaridagi  qimmatli  qog‗ozlar  aylanmasining  uchdan  bir 
qismidan  yarmigacha  tashkil  etmoqda.  Ushbu  birja  savdosining  90  foizi  aksiyalar  hissasiga 
to‗g‗ri keladi. Yaponiyada esa 1878-yilda ilk fond birjasi tashkil etilgan.  
Fond birjalarida qimmatli qog‗ozlar: aksiyalar, obligatsiyalar, davlat qarzdorlik majburiyati 
(zayom), veksellar va boshqa shu kabilarning savdosi amalga oshiriladi. 
Barcha birjalardagi aksiya kursining harakatini belgilash uchun aksiyalar indeksi hisoblab 
chiqiladi.  Nyu  York  fond  birjasida  anqlanadigan  Dou-Jons  indeksi  dunyo  fond  birjalaridagi 
muhim indeks hisoblanadi. Amerikadagi «Uoll strit Djornel» jurnalining sobiq muharriri X.Dou 
1897-yilda  ushbu  indeksni  yaratgan.  Ushbu  indeks  1928-yilda  qabul  qilingan  va  hozirgacha 
o‗zgarmasdan  kelmoqda.  Dou-Jons  indeksi  uchta  turli  indeksdan  tashkil  topgan:  30  ta  sanoat 
kompaniyasi aksiyasi indeksi, 20 ta transport kompaniyasi aksiyasi indeksi va 15 ta kommunal 
kompaniya aksiyasi indeksi. Dunyoning yetakchi fond birjalaridagi aksiya kursining o‗zgarishini 

---

aks  ettiruvchi  quyidagi  indekslar  ham  mavjud:  Tokio  –  NIKKEI  225,  London  –  FTSE,  Parij  – 
CAC 40, Milan – MIBTEL, Amsterdam – EOX, Gonkong – HangSeng va boshqalar.  
Hozirgi davrda dunyoning 60 dan ziyod mamlakatlarida 200 ga yaqin fond birjalari mavjud 
bo‗lib, shuning 100 tadan ortig‗i Yevropadadir. Fond birjalarining Xalqaro federatsiyasi mavjud, 
uning  shtab-kvartirasi  Parij  shahrida  joylashgan.  U  qimmatli  qog‗ozlar  bozorlari  faoliyatini 
muvofiqlashtiradi va aksionerlarning huquqlarini ta‘minlaydi. 
Qimmatli  qog‗ozlar  muomalasini  amalga  oshirish  huquqini  beruvchi  ruxsatnomasi 
(litsenziyasi)  bo‗lgan  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  fond  birjasi  muassislari  bo‗lishi  mumkin. 
Birjada brokerlik o‗rnini sotib olgan yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy yuridik 
va  jismoniy  shaxslar  fond  birjasining  a‘zolari  bo‗lishlari  mumkin.  Fond  birjasi  a‘zolarining 
sonini  birjaning  boshqaruv  organlari  tartibga  solib  turadilar.  Davlat  hokimiyati  va  boshqaruv, 
prokuratura  va  sud  organlari,  ularninng  mansabdor  shaxslari  va  mutaxassislari  fond  birjasi 
a‘zolari  bo‗lishga  haqli  emasdir.  Fond  birjasi  a‘zolari  qimmatli  qog‗ozlar  muomalasini  amalga 
oshirish  uchun  ruxsatnomaga  ega  bo‗lgan  hamda  investitsiya  muassisi    maqomini  olgan 
taqdirdagina  oldi-sotdiga  qo‗yiladi.  Brokerlik  o‗rnini  sotib  olgan  jismoniy  shaxs  uni  davlat 
hokimiyati  mahalliy  organlarida  ro‗yxatdan  o‗tkazganidan  keyingina  oldi-sotdiga  qo‗yilishi 
mumkin.  Respublikamiz  fond  birjasidagi  oldi-sotdini  faqatgina  broker  amalga  oshirishi  va 
qonunlashtirish  mumkin.  Makler,  katta  makler  va  ularning  yordamchilari  operatsion  zallarda 
kuzatuvchi  sifatida  ishtirok  etadilar.  O‗zbekiston  Respublikasining  «Birjalar  va  birja  faoliyati 
to‗g‗risida»gi  qonunga  muvofiq  quyidagi  idoralar,  muassasalar,  birlashmalar  birja  bo‗lishi 
mumkin emas: 
­ davlat hokimiyati va boshqaruvning oliy hamda mahalliy idoralari; 
­ davlat banklari va davlat kredit muassasalari (bunda banklar fond va valyuta birjalarining 
muassalari bo‗lishi mumkin); 
­ davlat sug‗urta va davlat inspeksiyasi kompaniyalari hamda fondlari; 
­ jamoat, diniy va xayriya birlashma (tashkilot)lari hamda fondlari; 
­ qonunlarga  ko‗ra  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug‗ullanishi  man  etilgan  jismoniy 
shaxslar. 
Qimmatli  qog‗ozlarga  doir  birja  amallarini  bajarishda  qo‗llaniladigan  qoidalarni  birjaning 
yuqori  boshqaruv  organi,  ya‘ni  aksionerlarning  umumiy  yig‗ilishi  tasdiqlaydi.  Bu  qoidalarda 
quyidagilar nazarda tutiladi: 
­  qimmatli qog‗ozlar oldi-sotdi prinsiplari; 
­  birja qatnashchilarining tarkibi ularga qo‗yiladigan talablar majmui; 
­  birja yig‗ilishlari o‗tkaziladigan joy va vaqt to‗g‗risidagi axborot; 
­  qimmatli qog‗ozlarni birja oldi-sotdisiga chiqarish tartibi; 
­  birja bitimlarining tavsifi; 
­  mijozlar brokerlarga beradigan topshiriq (buyruq) turlari; 
­  oldi-sotdisini tashkil etish; 
­  bitimlarni ro‗yxatdan o‗tkazish va rasmiylashtirish tartibi; 
­  qimmatli  qog‗ozlar  muomalasini  amalga  oshirishda  foydalaniladigan  shartnoma 
shartnoma hisobot, buyurtma va xabarnomalar haqida birjaga oid boshqa hujjatlar namunalari.  
Fond  birjasi  birja  oldi-sotdisi  vaqtida  bitimlar  tuzish,  bitimlarni  tekshirib  ko‗rish  va  ular 
yuzasidan  hisob-kitob  qilish  tartibini  mustaqil  ravishda  ishlab  chiqadi  va  tasdiqlaydi.  Fond 
birjalari  va  fond  bo‗limlari  O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi  bilan  kelishib  olingan 
qimmatli  qog‗ozlar  muomalasi  bitimlarini  amalga  oshirish  nizomlari  va  ichki  qoidalari,  fond 
birjasi ustavi (fond bo‗limi to‗g‗risidagi nizom) asosida ish tutadilar.  
Qimmatli  qog‗ozlar  bilan  birja  savdosi  muayyan  qoidalarga  asoslangan  holda  amalda 
beriladi. Bular quyidagilardan iborat: 
­ 
birjada  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  oldi-sotdini  faqat  vositachilar  bajaradi.  Ularga 
jismoniy shaxslar yoki bankning yuridik shaxslari, investitsiya kompaniyalari, brokerlik firmalari 
kiradi.  Ularning  vakolati  bilan  vositachilar  (brokerlar,  dilerlar)    faoliyat  ko‗rsatadi  va  qimmatli 
qog‗ozlarni mijozlardan sotib oladi yoki o‗zining hisobidan keyinchalik sotuv uchun xarid qiladi; 

---

­ 
fond birjasiga qimmatli qog‗ozlar olib kelinmaydi. Uning mavjudligi, soni va sifatini 
sotuvchining qo‗lidagi hujjat - sertifikat tasdiqlaydi;  
­ 
fond  birjasida  qimmatli  qog‗ozlar  istalgan  miqdorda  sotilmaydi.  Savdo  bu  yerda  lot 
(tup)lar, ya‘ni birjadagi bir kontrakt yoki miqdor va sifat jihatidan standart tupi bo‗yicha amalga 
oshiriladi. Qisqasi, fond birjasi: 
­ 
bu ulgurji savdo shaklidir; 
­ 
fond  birjasida  faqatgina  kotirovka  ro‗yxati  («varag‗»)da  qayd  qilingan  qimmatli 
qog‗ozgina sotiladi. Qimmatli qog‗ozlarni mazkur ro‗xatga kiritish  ya‘ni  birjaga qo‗yish listing 
deb ataladi; 
­ 
baho  fond  birjasida  ochiqdan  ochiq  o‗rnatiladi.  Ular  to‗g‗risidagi  axborot  zalaridagi 
tablolarda  e‘lon  qilinib  turiladi.  Birja  operatsiyalarining  qatnashchilari  uchun  sharoit  bir  xil 
bo‗lib, ular birjada qabul qilingan to‗g‗rilik va uyushqoqlik qoidasiga bo‗ysunadilar.  
Shunday  qilib,  birjada  uch  tomon  qatnashadi;  bir  tomonda  birjada  o‗zining  qimmatli 
qog‗ozlari  bilan  savdo  qilishga  vaqti  yo‗q  yoki  umuman  bu  ish  bilan  shug‗ullanish  istagi 
bo‗lmaganlar,  ya‘ni  emitent  va  tadbirkorlar,  ikkinchi  tomonda  esa  muayyan  haq  evaziga  shu 
qimmatli  qog‗ozlarni  sotishni  zimmasiga  oluvchi  brokerlar.  Va  nihoyat,  qimmatli  qog‗ozlarga 
muhtoj kompaniyalar va xususiy shaxslar. Har uchchala tomonning manfaati birlashtiruvchi joy - 
bu fond birjasidir.  
Bunday olib qarasak, birja qimmatli qog‗ozlarni sotmaydi ham, sotib olmaydi ham. Faqat 
ulgurji  savdo  qoida  va  tartiblarini  ishlab  chiqadi,  savdo-sotiq  uchun  sharoit  yaratib  beradi.  Shu 
nuqtai nazardan, birja - bu eng avvalo savdo zali. U yerda brokerlar qimmatli qog‗ozlarning oldi-
sotdisi  bo‗yicha  buyurtmalarni  bajaradi.  Birjalarda  o‗zining  brokerlariga  ega  bo‗lish  uchun 
investitsiya  institutlari  birjada  a‘zolik  huquqini  beruvchi  investitsiya  institutlari  birjada  a‘zolik 
huquqini  beruvchi  «o‗rin»ni  sotib  olishlari  lozim.  Shundagina  brokerlar  qimmatli  qog‗ozlar 
bo‗yicha operatsiyalarni bajarish imkoniyatiga ega bo‗ladilar.  
«O‗rin» - bu egasi uchun tovar hisoblanadi, egasi uni sotishi ham mumkin. Lekin shundan 
so‗ng  u  birjada  ishlash  huquqini  yo‗qotadi.  Birja  oldi-sotdisida  investor  tashabbuskor  bo‗lib 
hisoblanadi.  
U broker kompaniyasiga (telefon orqali yoki bevosita uchrashuvda) o‗zining buyurtmasi va 
shartlarini bayon qiladi. Bu yerda asosan uchta shart to‗g‗risida so‗z yuritiladi: 
- qimmatli qog‗ozlarning bahosi; 
- qimmatli qog‗ozlarning soni; 
- buyurtmaning bajarilish muddati. 
Mijozlarning  topshirig‗i  (buyurtmasi)  shartnoma  ko‗rinishida  rasmiylashtiriladi.  Unda 
brokerlik haqi ham ko‗rsatilgan bo‗ladi. Shundan so‗ng brokerlik firmasining vakili shartnomani 
bevosita  buyurtmani  bajaruvchi  brokerga  topshiradi.  Buyurtma  bajarilishi  bilanoq  oldi-sotdi 
operatsiyasi  birjada  qayd  qilinadi  va  mijozga  bu  haqda  hisobni  taqdim  etish  to‗g‗risidagi 
ma‘lumotnomani yuboradi.  
Fond  birjasi  notijorat  tashkilot    hisoblanadi.  Uning  faoliyatini  pul  mablag‗lari  bilan 
ta‘minlash quyidagi tushumlar asosida amalga oshiriladi: 
- fond birjasi aksiyalari va paylarni sotish; 
- fond birjasidagi brokerlik o‗rinlarini sotish; 
- fond birjasi a‘zolarining muntazam to‗lab boradigan a‘zolik badallari; 
- birja bitimlarini ro‗yxatdan o‗tkazishda olinadigan yig‗imlar; 
- qimmatli qog‗ozlar muomalasida vositachilik qilishdan olinadigan komission haq; 
-  birja  ustavida  nazarda  tutilgan  axborot  xizmati  va  boshqa  turli  xizmatlar  ko‗rsatishdan 
tushadigan daromadlar va h.k. 
Fond birjalari quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
- qimmatli qog‗ozlar savdosi amalga oshadigan joy; 
- qimmatli qog‗ozlar bir maromda muomalada bo‗lishining zarur sharoitini ta‘minlash; 
- qimmatli qog‗ozlar talab va taklifi o‗rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni, ya‘ni 
bozor bahosini belgilash; 

---

-  qimmatli  qog‗ozlar  bozori  qatnashchilarining  kasb  mahoratini  yuqori  darajada  saqlab 
borish;  
- muntazam ravishda (haftasiga kamida bir marta) narx-navo aniqlanishiga, indeksatsiyasi 
o‗zgarishiga,  savdo-sotiq  vaqti,  qimmatli  qog‗ozlar  hajmlari,  kontraktlarning  miqdoriga  va 
boshqa ko‗rsatkichlarga doir axborotlarni e‘lon qilish; 
-  kapitalning  korxonalar,  tarmoqlar,  davlatlar  o‗rtasidagi  oqimini  ta‘minlash.  Bunda  fond 
birjalarida  qimmatli  qog‗ozlarni  sotish  yoki  sotib  olish  orqali  investitsiyalar  amalga  oshiriladi, 
ya‘ni kapital oqimi ta‘minlanadi.  
Valyuta birjalari  – belgilangan qoidalar asosida doimiy  faoliyat  yurituvchi xorijiy valyuta 
savdosi  amalga  oshiriladigan  bozordir.  Xalqaro  valyuta  birjalari  banklararo  valyuta  bozorining 
bir shakli sifatida jahon valyuta tizimining tarkibiy qismidir. Valyuta savdosi valyuta birjalarida 
yoki  valyuta  savdosini  amalga  oshirish  vakolatiga  ega  bo‗lgan  banklarda  amalga  oshiriladi. 
Valyuta  birjalari  barcha  mamlakatlarda  ham  mavjud  emas,  shu  sababli  banklararo  valyuta 
savdosi  ham  keng  tarqalgan.    Banklar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  valyuta  operatsiyalari 
xorijiy valyuta savdosi, xorijiy valyutada hisob-kitob va xorijiy valyutada kredit operatsiyalariga 
bo‗linadi.  Valyuta  savdosi  deganda  xorijiy  valyutaning  milliy  yoki  konvertlashgan  valyutaga 
sotilishi yoki sotib olinishi tushuniladi. 
Italiyada valyuta birjalari Milan, Rim, Genuye va Venetsiya shaharlarida mavjud. Ularning 
har birida valyuta kurslari vositachilar va davlatlardan vakillar ishtirokidagi savdolar jarayonida 
shakllanadi  va  ushbu  kurslar  mazkur  birjada  bank  mijozlari  bilan  hisob-kitoblarda  qo‗llaniladi. 
Barcha  birjalarda  shakllangan  kurslarning  o‗rta  arifmetigi  ham  hisob-kitob  kursi  sifatida 
qo‗llanilishi mumkin.