1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1-Mavzu: Infratuzilmaning mohiyati, ahamiyati va turlari.  «Bozor infratuzilmasi  
iqtisodiyoti»  fanining  predmeti  va  usullari. 
Reja: 
1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va o‗ziga xos xususiyatlari. 
2. Infratuzilmaning mohiyati va turlari. 
3. «Bozor infratuzilmasi  iqtisodiyoti»  fanining  predmeti  va  tadqiqiot usullari. 
 
 
1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va o„ziga xos xususiyatlari. 
 
Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari, iqtisodiy faoliyat  erkinligiga asoslangan, har 
bir  insonni  o‗z  faoliyati  natijasini  o‗ylab,  oqilona  хo‗jalik  yuritishga  undovchi  dеmokratik 
iqtisodiyotdir. 
Bozor  iqtisodiyoti  ko‗p  asrlardan  buyon  mavjud  bo‗lib,  taraqqiyotning  hozirgi 
bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko‗tarildi. 
Bozor iqtisodiyotining ayrim o‗ziga хos bеlgilari bor: 
a) xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo‗ladi; 
b)  ishlab  chiqarish  bozor  talabini  hisobga  olgan  holda  olib  boriladi.  Markеting  muhim  rol 
o‗ynaydi;  
d) erkin raqobat asosiy o‗ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo‗llaniladi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  davlat  tomonidan  tartibga  solish  faqat  bozorning  salbiy 
oqibatlarini chеklashga qaratiladi. Bundan shunday хulosa chiqarish mumkin, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida  bozor,  avvalo,  o‗zini-o‗zi  tartibga  soladi,  undan  tashqari,  davlat  ham  iqtisodiyotni 
tartibga solishga ta‘sir ko‗rsatadi. 
Bozor  deganda  kishilar  ko‗z  oldida  ko‗pchilik  yig‗ilib  savdo-sotiq  yuz  beradigan  joy 
gavdalanadi, lekin ko‗pchilik do‗kon, birja yoki auksionni bozor tarzida qabul qilmaydi. Aslida 
"bozor"  tushunchaciga  boshqacharoq  qarash  kerak.  Bozor  iqtisodiyoti  va  bozor  tushunchalari 
o‗zaro bog‗liq bo‗lsada, ular aynan bir narsa emas. Agar bozor iqtisodiyoti yaxlit bir organizm 
hisoblansa, bozor uning muhim a‘zosidir.  
Bozor  sotuvchilar  bilan  xaridorlarning  oldi-sotdi  qilish  orqali  yuz  beradigan  o‗zaro 
manfaatli va hamkorlik aloqalaridir. 
Bozorda  sotuvchilar  va  xaridorlar  bir-birini  topadi.  Bozor  ularni  bir-biriga  bog‗lab 
turuvchi mexanizm hisoblanadi. Bozor bu barter emas, balki oldi-sotdi qilish, ya‘ni tovarlarni pul 
vositasida  ayriboshlashdir.  Bozor  bo‗lishi  uchun  oldi-sotdi  ham  xaridorga,  ham  sotuvchiga 
manfaatli  bo‗lishi  talab  qilinadn.  Sotuvchi  o‗z  tovarini  yaxshi  qo‗llasa,  xaridor  esa  kerakli 
tovarni  ma‘qul  narxda  topa  biladi,  shuning  uchun  ham  ular  muhim  aloqada  bo‗lishga  intiladi. 
Bozorning har bir ishtirokchisi, u kim bo‗lishidan qat‘i nazar (fuqaro, firma, davlat), bir bozorda 
sotuvchi bo‗lsa, boshqa bozorda xaridor vazifasini o‗taydi. 
Xaridorda  tovarni  ma‘lum  narxda  sotib  olish  ishtiyoqi  bor.  Sotuvchilar  esa  tovarlarni 
bozorga chiqarib ularni ma‘lum narxda xaridorlarga taklif etuvchilardir. 
Uy  xo‗jaliklari,  birinchidan,  oddiy  iste‘molchilardan  (masalan,  oila  yoki  yakka 
shaxsdan),  ikkinchidan,  resurs  egalaridan  iborat.  Ular  xaridor  sifatida  bozordan  tovarlar  va 
xizmatlarni olsa, sotuvchi sifatida ish kuchi, yer va pul mablag‗ini bozorga chiqarib sotadilar. Ish 
kuchi  mehnat  bozorida,  yer  ko‗chmas  mulk  bozorida,  pul  esa  moliya  bozorida  sotiladi,  bular 
birgalikda  resurslar  bozori  deyiladi.  Uy  xo‗jaliklari  resurs  bozoriga  tovar  chiqarib,  u  yerdan 
pul  oladilar.  Bu  pulni  tovarlar  bozoriga  chiqarib,  u  yerdan  iste‘mol  buyumlari  oladilar.  Tovar 
ishlab  chiqaruvchi  firmalar,  fermer  xo‗jaliklari  yoki  yakka  tartibda  ishlab  chiqaruvchilardan 
iborat.  Ishlab  chiqaruvchilar  ham  ikki  bozorda  ish  ko‗radilar.  Ular  resurs  bozoridan  ish  kuchi, 
xomashyo,  yer,  kredit  va  boshqa  shu  kabilarni  sotib  oladilar.  Ayni  paytda  ular  bozorga  tovar 
chiqarib, u yerdan pul oladilar. 
Bozordan  tovarni  sotib  olish  uchun  pul  kerak,  buning  uchun  esa  nimanidir  sotish 
kerak. Demak, xaridor, albatta, sotuvchi vazifasini ham o‗tashi lozim. Uy bekasi bozor qilganda 

---

pul  bilan  chiqib,  uyiga  tovar  bilan  qaytadi.  U  go‗yo  hech  narsa  sotmadi.  To‗g‗ri,  u  shu  damda 
tovar  sotmadi,  lekin  uning  hamyonidagi  puli  oldin  sotilgan  tovarning  haqidir.  Masalan,  uning 
oila a‘zolari o‗z ish kuchini firmaga yoki davlatga sotib, ish haqi olgan. Shu pulni beka bozorga 
olib  chiqadi.  Mazkur  oila  bankka  pul  qo‗ygan  bo‗lsa,  unga  ham  haq  oladi,  uyini  ijaraga  bersa, 
ijara  haqi  oladi.  Uy  bekasi  uchun  sotish  operatsiyasi  oldin  bo‗lib, xarid  etish  operatsiyasi  keyin 
bo‗lgan, xolos. Demak, bozorda oldi-sotdi har xil vaqtda kechishi mumkin. 
Bozorda  davlatning  ishtiroki  boshqacharoq.  Agar  davlatning  korxonasi  bo‗lsa,  u  ham  tovar 
sotadi.  Ammo  aksariyat  davlat  idoralari  va  mahkamalari  bozorda  o‗z  xizmatini  sotadi.  Bu 
xizmatning  haqi  olinadigan  soliqlar  hisoblanadi.  Tushgan  pulga  davlat  bozordan  resurslar  va 
tovarlar  sotib  oladi.  Bozorning  afzalligi  ham  shuki,  u  oldi-sotdidan  iborat  iqtisodiy  aloqalarni 
o‗rnatadi. 
Iqtisodiyotning  o‗zi  tarixan  turli  shakllarda  mavjud  bo‗lgani  kabi  bozorda  xaridor  va 
sotuvchining mavqei ham o‗zgarib boradi. Hozirgi bozor tartiblanadigan bozor, unda stixiyalik, 
noaniq  xaridor  uchun  ishlash  kam  uchraydi,  mijozlar  o‗rtasida  oldi-sotdi  aloqalari  muhim  va 
uzoq  vaqt  uzilmay  davom  etadi.  Bozorga  tovarlarni  tavakkalchilik  bilan  yetkazish  ham  kam 
uchraydi.  Tovar  chiqarishdan  oldin  bozor  puxta  o‗rganiladi,  nimani,  qancha  yetkazib  berish 
belgilab olinadi. Ammo bozorda ma‘lum darajada noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va 
sotuvchi  mustaqil  bo‗lib,  nima  qilishni  o‗zlari  hal  etishadi,  ularning  maqsad  va  o‗y-xayollari 
turlicha.  
Erkin  bozor  deganda  xaridorlar  ham,  sotuvchilar  ham  ko‗p  bo‗lib,  ulardan  hech  biri 
monopoliya mavqeiga ega bo‗lmay, bir-birini tezda topa oladigan, raqobat to‗la-to‗kis hukmron 
bo‗lgan, narxlar erkin savdolashuv asosida shakllanadigan bozor tushuniladi. 
Keltirilgan ta‘rifdan ko‗rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi  munosabati  biron 
bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular orasida murosa mavjud bo‗ladi. Erkin 
bozorga  misol  qilib  O‗zbekistondagi  qishloq  xo‗jalik  mahsulotlari  bozorini  ko‗rsatish  mumkin. 
Bu  bozorda  millionlab  kishilar  xaridor,  sotuvchilar  esa  fermer  xo‗jaligi  va  minglab  tomorqa 
xo‗jaliklaridir.  Bu  yerda  kim  nimani  sotish,  kimdan  nimani  olish,  qanday  narxda  savdo  qilish 
yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o‗zi hal qiladi. 
Erkin  bozorda  xaridor  va  sotuvchilarning  tanlovi  ularning  saralanishiga  va  ulardan 
kuchlilarining monopol bozorni tashkil etishiga olib keladi.   
Monopol  bozor  deb  ozchilik  xaridorlar  va  sotuvchilar:  hukmron  bo‗lgan,  monopol  narx 
o‗rnatilgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman bo‗lmaydigan bozorga aytiladi. 
Monopol  bozorning  o‗zi  uch  xil  bo‗ladi:  Monopol  raqobatli  bozor  -  son  jihatdan  ko‗p 
bo‗lmagan,  bozorga  bir  xil,  o‗xshash  yoki  o‗rinbosar  tovarlar  chiqaradigai  firmalar  qo‗lida 
bo‗ladi, ular o‗zaro raqobat qiladilar.    
Oligolopistik bozor - ozchilik firmalar hukmron bo‗lgan bozor, bu yerda raqobat ko‗pgina 
sotuvchilar orasida emas, balki xaridorlar o‗rtasida yuz beradi.  
Sof  monopoliya  bozori  -  bunday  bozorga  tovarni  butun  bir  tarmoqda  hukmron  bo‗lgan 
ayrim korxonalar yetkazib beradi.  
O‗z  turidan  qat‘i  nazar  har  qanday  bozor  o‗zining  ixtisoslashgan  kichik  bir  qismlariga, 
segmentlariga  ega  bo‗ladi.  Bozor  quyidagi  belgilariga  qarab  segmentlarga  ajraladi:  aholining 
 
xarid  qobiliyati;  yashash  sharoiti;  yoshi  va  jinsi;  qaysi  tovarlarni  afzal  ko‗rishi;  kishilarningg 
mehnat faoliyati, turmush tarzi; inflyatsiya darajasi; bozor infratuzilmasi holati. 
Shirkat  bir  necha  sohiblarning  mulkini  birlashtirish  va  talbirkorlikda  olingan  foydani 
baham ko‗rishga asoslangan sherikchilik firmasidir. 
Shirkat,  birinchidan,  kichik  miqdordagi  pullarni  jamlab  katta  pul  yig‗ish  va  uni 
tadbirkorlikka  qo‗yish  imkonini  beradi;  ikkinchidan,  tadbirkorlik  javobgarligini  ko‗pchilik 
zimmasiga yuklab, har bir tadbirkor uchun xatarni kamaytiradi; uchinchidan, ko‗pchilikka, hatto, 
puli  ozlarning  ham  tadbirkorlik  bilan  shug‗ullanishga  imkon  beradi,  ya‘ni  u  kapitalni 
demokratiyalashtiradi.  Shu  afzalliklar  tufayli  shirkatlar  hozir  keng  tarqalgan.  Shirkat  firmalar 
ikki xil bo‗ladi: 

---

a) 
mas‘uliyati cheklanmagan firma. Uning mulki sherikchilik asosida yuzaga keladi. 
Sheriklarning  dastlabki  mulki  firmaning  ustav  kapitali  deyiladi.  Bu  mulkka  har  bir  sherik  o‗z 
hissasini qo‗shadi. Ammo hissadorlar to‗la huquqli va huquqi cheklangan sheriklarga bo‗linadi, 
to‗la huquqli sheriklar firmaning ham javobgarligini, foydasi va zararini ham baham ko‗radilar, 
ular ustav fondiga qancha pul qo‗ysa, hissasiga qarab foyda oladilar. Agar birinchi sherik firma 
ustav  kapitalining  15  foizga  teng  qismini  bergan  bo‗lsa,  u  foydaning    15  foizini  oladi.  Agar 
ikkinchi  sherik  10  foiz  qo‗ygan  bo‗lsa,  foydaning  ham  10    foizini  oladi.  Bordiyu  firma  sinsa, 
sheriklar  zararni    hamjihatlikda  ko‗taradilar,  ya‘ni  bir  sherik  boshqasiniig  javobgarligini  ham 
zimmasiga  oladi.  Agar  5  kishi  sherik  bo‗lsayu,  ulardan  2  tasi  firma  zararini  to‗lashga  qodir 
bo‗lmasa,  qolgan  3  sherik  ular  zimmasidagi  zararni  ham  o‗zinikiga  qo‗shib  ko‗taradi.  Bu  erda 
«kemaga tushganlarning joni bir» degan qoidaga amal qilinadi. 
b) 
mas‘uliyati cheklangan  firma.  Uning kapitali  sheriklarning ustav fondiga  qo‗ygan  pay 
(hissasi)  hisobidan  shakllanadi.  Shunday  firmalar  nomiga  «limited»  degan  so‗z  qo‗shiladi,  bu 
iiglizcha  «cheklangan»  degan  ma‘noni  bildiradi.      Masalan,      «Ko‗ksuv      LTD»      deb 
nomlanuvchi      firma      bo‗lsa,      darhol      uning  mas‘uliyati  cheklangan  jamiyat  ekanligini      bilish    
mumkin.        Bunday      firma  bilan  munosabatda  bo‗lganda  firmaning  faoliyatida  ishkallik  yuz  bersa,  
undan  faqat      ustav        kapitaliga      teng      pulni        undirish        mumkinligini  esdan  chiqarmaslik 
kerak.    Uning  to‗lov  majburiyatidagi  bundan  ortiqcha  bo‗lgan  qarzni  hech  qanday  yo‗l  bilan 
undirib bo‗lmaydi.  Mas‘uliyati cheklangan firmalarning  eng  keng tarqalgan  shakli  hissadorlik   
jamiyatlari  yoki korporatsiyalardir.  Jamiyat jamlagan kapitalga qarab maxsus qimmatli qog‗oz - 
aksiya chiqaradi. Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanadilar va  foydadan  o‗z  hissasi   -  
dividendni  olib  turadilar. Yopiq jamiyat aksiyalari   faqat   ma‘lum   guruh   kishilari,   masalan, 
korxona  ishchi-xizmatchilari  o‗rtasida,  ochiq  jamiyat  aksiyalari  esa  barcha  hohlovchilarga 
sotiladi. 
O‗zbekistonda  iqtisodiy  islohotlarning  birinchi  bosqichida  davlat  korxonalari  yopiq 
aksiyadorlik  jamiyatlariga  aylantirildi.  Islohotlarniig  ikkinchi  bosqichida  ochiq  aksiyadorlik 
jamiyatlari tuzishga ustivorlik berildi.  
Davlat  korxonalari  -  davlat  mulki  bo‗lgan  va  uning  nazorati  ostida  ishlovchi  korxonalar.  Bu 
korxonalar  markaziy  va  mahalliy  hokimiyatga  qarashli  bo‗lib,  ishlab  chiqarishdagi  davlat 
sektorini  tashkil  etadi,  eng  muhim  va  mas‘uliyatli  vazifalarni  bajaradi  (mudofaa,  aloqa, 
energetika, transport va boshqalar). 
 Aralash  firmalar  xususiy,  davlat  va  jamoa  mulkining  aralash  mablag‗lariga  tayanadi. 
Qo‗shma  firmalar  (korxonalar)  ham  shunday  firmalar  qatoriga  kiradi.  Aralash  firmalarning 
milliy va xorijiy kapitalga tayangan korxonalari kengroq tarqalgan. Ularning kapitali hissadorlik 
qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.  
Konsorsium  korxonalarining  maxsus  tashkil  etilgan  birlashmasi.  Uning  ishtirokchilari  o‗z 
mustaqilligini  saqlab  qolgan  holda  muayyan  maqsad  yo‗lida  birlashadilar.  Odatda  konsorsium 
moliyaviy  ishlar  yuzasidan  tuzilib,  unga  davlat,  banklar,  moliya  investitsiya  kompaniyalari,  yirik 
firmalar, har xil pul fondi tashkilotlari uyushadi, u katta mablag‗ talab qiladigan ishlarni bajaradi.  
Konsorsium  odatda  xolding  kompaniya  shaklida  tuziladi.  Xoldinglar  sanoat-moliya  guruhi 
hisoblanadi.  Ular  tarkibida  bosh  -  ona  korxona  va  har  xil  shu‘ba  korxonalar  ma‘lum  maqsad 
yo‗lida hamjihatlik bilan ishlaydilar. 
Konsern  korxonalarning  ishlab  chiqarish,  investitsiya,  moliya,  texnika,   
 
tashqi  iqtisodiy 
aloqalar  sohasida  birgalikda  ish  yuritishni  ko‗zlaydigan  uyushma.  Konsern  tarmoqlararo 
birlashmalar (konglomerat) shaklida tashkil etiladi. 
   Hukumat uy xo‗jaliklari bilan soliq hamda transfert to‗lovlari orqali bog‗langan. Aholi o‗z 
daromadlarining bir qismini davlatga ajratadi, bu soliq hisoblanadi. Hukumat o‗z navbatida davlat 
byudjetidan aholiga xilma-xil ijtimoiy yordamlar ko‗rsatadi (nafaqa, stipendiya). Bularni transfert 
to‗lovlari  deyiladi.  Sof  soliqlar  deganda,  butun  soliqlardan  davlatning  aholiga  qaytariladigan 
transfert to‗lovlarini ayirib, qolgan qoldiqqa aytiladi. 
 
Hukumat  moliya  bozorlari  bilan  davlat  qarzi  orqali  bog‗langan.  Agar  byudjet  defitsitli 
bo‗lsa,  hukumat  aholidan,  firmalardan  moliya  bozori  orqali  qarz  oladi.  Agar  byudjet  ijobiy 

---

saldoga ega bo‗lsa, hukumat aholiga, korxonalarga, moliya bozori orqali o‗z qarzlarini qaytaradi. 
Shuning uchun oqim ikki tomonlama xarakterga ega. 
 
Hukumat  mahsulot  bozorlari  bilan  davlat  xaridlari  orqali  bog‗langan.  Uning  o‗z  oldiga 
qo‗yilgan  vazifalarni  bajarish  uchun  unga  moddiy  resurslar  kerak.  Bularni  u  byudjet  hisobidan 
mahsulot bozoridan xarid qiladi.