1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

2. Savdo faoliyatining turlari va usullari. 
 
Bozorga g‗oyat xilma-xil tovar va xizmatlar chiqariladi, ular bozor obyektini, aniqrog‗i u 
yerdagi oldi-sotdi obyektini tashkil etadi. O‗z obyekti jihatidan bozorni quyidagi turlarga bo‗lish 
mumkin: 
1.  Iste‘mol tovarlari bozori - kishilarning tirikchiligi   uchun   zarur   bo‗lgan   tovarlar va 
xizmatlar  bozoridir.  Bu  bozorda  keng  iste‘mol  buyumlari,  madaniy,  maishiy  va  kommunal 
xizmatlari  oldi-sotdisi  olib  boriladi.    Bu  bozorda  deyarli  barcha  fuqaro  ishtirok  etadi.    Bu  
bozorning        O‗zbekistonda  aniq  ko‗rinishlariga  quyidagilar  misol  bo‗ladi:  magazinlar,  savdo 
uylari,        supermarket,    do‗kon,  oshxona,  nonvoyxona,  har  xil  ustaxonalar,  sartaroshxonalar, 
salonlar, nihoyat, dehqon bozorlari va buyum bozorlari. 
2. Ishlab  chiqarish vositalari  va  resurslar  bozori  -  ishlab  chiqarish  uchun   zarur    bo‗lgan  
resurslar  bozori.      Bu    bozorda    ulgurji    savdo-sotiq  yuz  beradi. Mazkur bozor savdo  firmalari, 
savdo  uylari,  birjalar  faoliyatida  namoyon  bo‗ladi.  Bunday  bozorda  resursga  talabgorlar  resurs 
yetkazuvchilar bilan shartnomalar asosida aloqa qiladilar. Resurs bozorining bosh bo‗g‗ini tovar 
xomashyo birjasi hisoblanadi. 
Tovar xomashyo birjasi ulgurji savdo bilan shugullanuvchi tijorat korxonasidir. 
Birjadagi savdo-sotiq operatsiyalari quyidagi belgilarga ega:               - birjada tovarlarni 
yetkazib berish haqida bitim tuzilib, ularning pulini to‗lash birjadan tashqarida yuz beradi;  
- birjada sotiladigan tovarlarning o‗zi emas, ularning namunasi va naqdligini tasdiqlovchi hujjat 
qo‗yiladi;    
- birjada hali yo‗q tovarlarni sotish haqida ham bitim tuziladi, bu qishloq xo‗jaligi mahsulotlariga 
taalluqlidir. Bo‗lg‗usi hosil yuzasidan savdo bitimi ilgariroq tuzilib, tovarni yetkazib berish hosil 
yig‗ilganidan keyii yuz beradi;  
-  birja  uyushgan  bozor  bo‗lib,  bu  yerdagi  savdo-sotiq  operatsiyalari  belgilangan  tartibda 
o‗tkaziladi.  Universal  birjalar  har  xil  mollar  bilan  savdo  qilsa,  ixtisoslashgan  birjalar  ayrim 
tovarlarni (don, paxta, metall va hokazo) sotadi. 

---

3. Ish kuchi yoki mehnat bozori - ish kuchi oldi-sotdi qilinadigan bozor. Ish kuchi maxsus 
tovar bo‗lganidan uning bozori o‗z xususiyatiga ega. Ish kuchi insonning ishlash qobiliyati. Agar 
oddiy  tovar  sotilganda  uning  egasi  o‗zgarsa,  ish  kuchi  necha  marta  sotilmasin,  o‗z  egasi  bilan 
birga qoladi. Chunki, buni inson jismidan ajratib bo‗lmaydi. 
Mehnat  bozori  mehnat  birjalari,  ishchi  yollovchi  vositachi  firmalardan  va  nihoyat, 
kishilarni  bevosita  ishga  jalb  etuvchi  korxonalarning  o‗zidan  iborat.  Sharqqa  xos  bo‗lgan 
tartibsiz mehnat bozori - bu mardikor bozoridir.  
4.  Moliya  bozori  -  moliyaviy  resursga  aylangan  pul  mablag‗lari  va  ularga 
tenglashtirilgan qimmatbaho (qiymatli) qog‗ozlar bozoridir. Moliya bozori tarkiban kredit (qarz 
puli)  bozori,  qimmatbaho  qog‗ozlar  bozori  va  valyuta  bozoridan  iborat.  Valyuta  auksioni,  kredit 
pullari  auksioni,  banklar,  moliya  kompaniyalari,  fond  birjalari  (qimmatli  qog‗ozlar  bozori)  va 
boshqalarning faoliyati bu bozorning yaqqol ko‗rinishidir. 
5. Intellektual tovarlar bozori - aqliy mehnat mahsuli bo‗lgan tovarlar va xizmatlar bozori. 
Bu  bozorda  ilmiy  ishlanmalar,  g‗oyalar,  texnikaviy  loyihalar  va  chizmalar,  axborot,  san‘at, 
adabiyot  va  ilmga  tegishli  asarlar,  ijrochilik  xizmati  va  turli  tomosha  xizmatlari  sotiladi.  Bu 
bozorning muhim unsuri litsenziya bozori va hozirgi kunda shou-biznes va kino bozorlaridir. 
Bozor  o‗zining  qamrov  doirasi  jihatidan  mahalliy,  hududiy,  milliy  va  jahon  bozorlariga 
bo‗linadi.  Bozor  qanchalik  turga  bo‗linmasin,  ixtisoslashmasin,  baribir,  u  oldi-sotdi  orqali 
kishilar o‗rtasidagi iqtisodiy aloqalarni o‗rnatishga hizmat qiladi. 
Tovar  harakatining  umumiy  zanjirida  chakana  savdo  muhim  xalqa  hisoblanadi.  Chunki 
xalq  iste‘moli  tovarlarini  ishlab  chiqarish  korxonasidan  iste‘molchilarga  yetkazib  berish 
jarayonida tovarlarni tanlash va aholining shu tovarlarga o‗sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish 
uchun  eng  zarur  shart-sharoitlar  xuddi  ana  shu  chakana  savdo  korxonalarida  yaratilishi  lozim. 
Aholiga savdo xizmati ko‗rsatishning sifati savdo-sotiqni tashkil etish darajasiga bog‗liqdir, shu 
sababli chakana savdo korxonalarining butun savdo faoliyati shu vazifaga bo‗ysundiriladi. 
Savdo  madaniyati  -  keng  tushunchadir.  Iste‘molchi  to‗g‗risida  chinakam  chuqur,  har 
tomonlama g‗amxo‗rlik qilish uning asosi hisoblanadi. Xaridorlarga  yuksak madaniyatli xizmat 
ko‗rsatish uchun savdoni aholining tovarlarga bo‗lgan ehtiyojini to‗laroq darajada qondiradigan 
va  muomala  chiqimlarini  qisqartiradigan,  ya‘ni  tovar  sotib  olishga  ketadigan  vaqtni 
kamaytiradigan  qilib  tashkil  etish  lozim.  Savdo  madaniyati,  ya‘ni  aholiga  savdo  xizmati 
ko‗rsatish sifati ko‗pgina omillarga bog‗liq.  Bu omillar birinchi navbatda  aholiga zarur bo‗lgan 
keng  assortimentdagi  va  yuqori  sifatli  tovarlarning  do‗konlarda  bo‗lishini,  shuningdek  savdo-
texnologiya  jihozlari  bilan  yaxshi  ta‘minlangan  yirik,  zamonaviy  do‗konlarning  keng  tarmog‗i 
bo‗lishini  bildiradi.  Savdo  madaniyati  deyilganda  xaridorga  xushmuomalada  bo‗lishni  ham, 
xizmat  ko‗rsatishning  ilg‗or  usullarini  joriy  etishni  ham,  savdo  maydonini  bezash,  did  bilan 
jihozlashni  ham,  do‗konlarning  aholi  uchun  qulay  ish  vaqtlarini  ham  tushunmoq  kerak.  Savdo 
xizmati  sifatini  oshirish,  xaridorlarga  maslahatlar  berish,  tovarlarning  namunalarini  harakatda 
ko‗rsatish, reklama va axborotning turli shakllarini rivojlantirish yo‗li bilan tovar tanlab olishda 
xaridorlarga  yordam berishni ham taqozo etadi.  Mollarni uyga  yetkazib berish, buyurtma qabul 
qilish,  gazlamalarni  bichib  berish  va  shu  kabi  qo‗shimcha  xizmatlar  ko‗rsatish  ham  savdo 
madaniyatining darajasini belgilaydi. 
Chakana  savdo  texnologiyasi  hech  qachon  doimiy  bo‗lmaydi,  shu  sababli  uni  fan-texnika 
yutuqlariga muvofiq ravishda takomillashtirib borish zarur. Savdo texnologiya jihozlarini doimo 
takomillashtirib  borish  barcha  yangi  texnologiya  yechimlarini  bajarish  imkonini  beradi.  Ammo 
chakana  savdo  texnologiyasining  fan-texnika  taraqqiyotining  rivojlanish  darajasiga  muvofiq 
bo‗lishi  uchun  tobora  takomillashtirib  borilayotgan  jihozlarning  texnologiyani  rivojlantirishga 
ta‘sir  o‗tkazishigina  emas,  shu  bilan  birga  rivojlanib  borayotgan  texnologiyaning  jihozlarni 
yaxshilashga  ta‘siri  ham  zarurdir.  Texnologiyani  o‗zgartirishda  jihozlarning  o‗zgarishi  hal 
qiluvchi rol o‗ynaydi, yaxshi jihozlar esa texnologiya talablari ta‘siri ostida vujudga keladi. Eng 
zamonaviy jihozlardan foydalanishning samaradorligi birinchi navbatda savdo jarayonida qabul 
etilgan  texnologiyada  mazkur  jihozlardan  naqadar  samarali  foydalanish  imkonini  berishga 
bog‗liq ekanligini tajriba ko‗rsatib turibdi. 

---

Chakana  savdo  jarayoni  -  aholining  tovar  xarid  qilishini  ta‘minlaydigan  usullar 
yig‗indisidan  iborat.  Tovar  sotish  chakana  savdodagi  asosiy  texnologiya  jarayoni  hisoblanadi. 
Hozirgi  vaqtda  chakana  savdoda  tovar  sotishning  quyidagi  usullari  qo‗llanilmoqda:  tovarni 
peshtaxta  orqali  sotish;  tovarni  xaridorlar  o‗ziga  o‗zi  xizmat  qiladigan  usulda  sotish;  tovar 
namunalarini ko‗rsatib sotish; tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.  
Tovarni peshtaxta orqali  sotish  -  tovar sotishning  odatdagi  usuli  bo‗lib,  unda  xaridorlarga 
xizmat qilish jarayonining deyarli hamma asosiy elementlari, chunonchi: tovarlarni ko‗rsatish va 
uning  assortimenti  bilan  tanishtirish,  hisob-kitob  qilish  va  haqi  to‗langan  tovarni  topshirish 
ishlarini peshtaxta yonida turgan sotuvchi bajaradi. 
Xaridorlar o‗ziga-o‗zi xizmat qilishi asosida tovar sotish usulida savdo maydoni devorlari 
yoniga  yoki o‗rtasiga terib qo‗yilgan hamma tovarlar  yoniga xaridorlar bemalol borib, mustaqil 
tanlab  olib,  inventar  korzinalar  yoki  aravachalarga  o‗zlari  solishlari  mumkin,  tovarning  haqi 
do‗kondan chiqaverishdagi yagona hisob-kitob joyida to‗lanadi. Bu usul kesish va tortishni talab 
qiladigan  tovarlarni  xaridorlar  ko‗z  oldida,  o‗ziga-o‗zi  xizmat  ko‗rsatish  maydonidagi  xizmat 
peshtaxtasi  yonida  sotuvchilar  tomonidan  muayyan  miqdorda  sotishni  istisno  qilmaydi.  Bunda 
ham sotib olingan hamma tovarning haqi yagona hisob-kitob joyida to‗lanishi lozim. Xaridorlar 
o‗ziga-o‗zi  xizmat  qiladigan  do‗konlarda  tovarlarni  jihozlar  ustiga  qo‗yib  alohida  e‘tibor 
berilishi  kerak.  Tovarlarni  piramida,  jihozlarga  bezak  tarzda  terib  qo‗yishdan  iborat  oddiy 
do‗konlarda  qo‗llaniladigan  usulni  o‗ziga-o‗zi  xizmat  qiladigan  do‗konlarda  qo‗llab  bo‗lmaydi. 
Xaridorlar turli piramidalar shaklida terib qo‗yilgan tovarlarni olishga jur‘at etmaydilar, chunki 
uni bezak deb o‗ylaydilar. Bundan tashqari dekorativ piramidalar tarzida terib qo‗yilgan tovarlar 
ko‗p joyni behuda egallaydi. Xaridorlar o‗ziga-o‗zi xizmat qiladigan do‗konlarda tovarlarni terib 
qo‗yish yoki uyub qo‗yishda ularni chaqqon sotish mumkinligini Vatanimizdagi va chet ellardagi 
ilg‗or tajriba ko‗rsatib turibdi. Bu usulda jihozlar hajmidan to‗la-to‗kis foydalaniladi.                        
  Marketingning eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi mahsulotni rejalashtirish, sotish va 
taqsimlash  hisoblanadi.  Bu  jarayonda  tashkiliy  nuqtai  nazardan  eng  murakkab  vazifa  -  ishlab 
chiqarilgan  mahsulotni  iste‘molchiga  yetkazish  hal  etiladi.  Aksariyat  hollarda  pirovard 
iste‘molchi  ishlab  chiqaruvchining  diqqat  markazida  turmaydi,  aksincha,  uning  o‗rnini 
mahsulotni sotib oladigan firma egallaydi. Ammo ayirboshlash jarayoni shu bir bosqichli sotish 
bilan  yakunlanmaydi.  Aksariyat  hollarda  tarmoq  va  bo‗g‗inlari  ko‗p,  uzun  hamda  xilma-xildir. 
Savdo  marketingi  siyosati  iste‘mol  tovarlarini  yetkazib  berishning  ehtimol  tutilgan  variantlari 
tahlili va uning mahsulot taqsimotining hamma shaxobchalarida eng yuksak xo‗jalik samarasiga 
erishishni ta‘minlaydigan maqbul variantini ishlab chiqish bilan shug‗ullanadi.  
Firma  tanlagan  taqsimot  yo‗li  marketing  bo‗yicha  qolgan  jami  boshqa  yechimlarga  ta‘sir 
ko‗rsatadi - narxlar, transport tashkilotlari bilan shartnoma tuzish, rejalashtirish, reklama xizmati, 
o‗z savdo nuqtalarini ochish va hokazolar shu jumlaga  kiradi. Shu sababli korxona  rahbariyati 
taqsimot  yo‗lini  tanlashda  bugunnigina  emas,  balki  ertangi  tijorat  muhitini  ham  ko‗zlab  ish 
tutishi lozim.  Hozirgi  davrda  rejalashtirish  va  taqsimot  jarayoni  mahsulot tayyorlashning  tabiiy 
ravishda  davomiga  aylanib  ketgan.  Ammo  bu  jarayonni  tarixiy  jihatdan  qarab  chiqadigan 
bo‗lsak,  uning  shakllanishi  uchun  zarur  shart-sharoitlar  vujudga  kelishi  uchun  insoniyat  qator 
iqtisodiy taraqqiyot bosqichlarini o‗tashi lozim ekanligi ayon bo‗ladi. Ibtidoiy jamoa davrida har 
bir qabila o‗z tirikchiligini o‗tkazish uchun zarur bo‗lgan jami mahsulotni faqat o‗z ehtiyojlarini 
qondirish  uchun  ishlab  chiqargan.  U  paytda  biron-bir  ko‗rinishda  bo‗lsada,  ayirboshlash 
bo‗lmagan.  Taraqqiyotning  keyingi  bosqichida  ishlab  chiqarishning  ixtisoslashuvi  oqibatida 
ayirboshlash  maydonga  keladi.  Har  bir  qabila  endi  o‗ziga  kerakli  hamma  mahsulotni  o‗zi 
tayyorlamaydi, balki ulardan ayrimlarini o‗z ehtiyoji bilan birga boshqa qabilalar ehtiyojiga ham 
yetadigan  miqdorda  tayyorlashga  o‗tadi.  Iqtisodiy  taraqqiyotning  keyingi  bosqichida  ishlab 
chiqaruvchi  ayirboshlashni  bir  joyda  va  kelishilgan  vaqtda  o‗tkazish  ma‘qulroq  ekanligini 
tushunib  yetadi,  jami  ishlab  chiqaruvchilar  uchrashishlari  mumkin  bo‗lgan  markaziy  «bozor» 
ning  joriy  etilishi  ayirboshlashda  navbatdagi  takomil  bo‗ldi,  sababi  u  vaqtni  tejash  imkonini 
berardi. 
Taqsimot yo‗lining tarkibiy qismlari bir qator vazifalarni bajaradi: 

---

- tovar (xizmat) ni bir joydan boshqa joyga ko‗chirish; 
- xavf-xatarni zimmasiga olish; 
- muzokaralar olib borish; 
- bozor ma‘lumoti tahlili. 
Taqsimot  yo‗lining  jami  vazifalariga  uch  umumiy  xususiyat  xos:  ular  taqchil  resurslarni 
sarflaydi,  ixtisoslashgan  sharoitlarda  gohida  yaxshiroq  bajarilishi  mumkin,  turli  ishtirokchilar 
tomonidan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Agar  vazifalarning  ko‗p  qismini  ishlab  chiqaruvchi 
bajaradigan  bo‗lsa,  uning  chiqimlari  ortib  ketadi,  demak,  mahsulot  narxi  ham  baland  bo‗ladi. 
Agar  vazifani  vositachi  bajarsa,  ishlab  chiqaruvchi  belgilagan  narx  pastroq  bo‗ladi,  chunki 
vositachi ishni tashkil etishga sarflangan xarajatlarini chiqarish uchun qo‗shimcha pul undiradi. 
Taqsimot kanalining ular daraja ko‗rsatkichlarini hisobga olgan holda o‗ziga xos bosqichlari bor. 
Taqsimot kanali bosqichi - bu tovar va unga egalik huquqini pirovard xaridorga  yaqinlashtirish 
yo‗lida  u  yoki  bu  ishni  bajaradigan  har  qanday  vositachidan  iboratdir.  Taqsimot  kanalining 
quyidagi bosqichlari bor:  
1.  Nol  bosqichli  kanal,  bevosita  ishlab  chiqaruvchi  va  iste‘molchidan  iborat.  Ishlab 
chiqaruvchi iste‘molchilarga o‗z tovarlarini ko‗chma savdo, jo‗natish  yo‗li bilan  yoki o‗z firma 
do‗konlari orqali sotadi. 
 2. Bir bosqichli kanal, u o‗z ichiga ishlab chiqaruvchi, vositachi va iste‘molchini qamrab 
oladi. Iste‘mol bozorida, odatda, bu vositachi chakana savdogar (do‗kondor), sanoat mahsulotiga 
oid tovarlar bozorida esa savdo agenti yoki broker hisoblanadi.  
3.  Ikki  bosqichli  kanal,  u  o‗z  ichiga  ishlab  chiqaruvchi,  ikki  vositachi  va  iste‘molchini 
qamrab  oladi.  Iste‘mol  tovarlari  bozorida  ulgurji  va  chakana  savdogarlar  shunday  vositachilar 
hisoblanadi. Sanoat mahsulotlari bozorida ular sanoat distribyuteri va dilerlar deb ataladi.  
4.  Uch  bosqichli  kanal,  u  o‗z  ichiga  ishlab  chiqaruvchi,  uchta  vositachi  va  iste‘molchini 
qamrab  oladi.  Ko‗p  hollarda  ulgurji  va  chakana  savdogarlar  o‗rtasida  mayda  ulgurji  faoliyat 
ko‗rsatadi.  U  yirik  ulgurji  savdogardan  tovar  sotib  olib,  so‗ngra  yirik  ulgurji  savdogar  xizmat 
ko‗rsatmaydigan kichik chakana savdo korxonalariga sotadi. 
Bosqichlari  ko‗p  bo‗lgan  kanallar  juda  kam.  Ishlab  chiqaruvchi  ko‗zi  bilan  qaraganda, 
taqsimot  kanalida  bosqichlar  qanchalik  ko‗p  bo‗lsa,  ularni  nazorat  qilish  imkoniyati  shu  qadar 
torayadi. 
Taqsimot  kanallarini  nazorat  qilish  va  bu  kanaldagi  o‗z  maqsadinigina  o‗ylaydigan  uning 
ayrim  a‘zolari  o‗rtasidagi  mojarolarning  oldini  olish  uchun  keyingi  paytda  vertikal  marketing 
tizimi (VMT) paydo bo‗ldi. Vertikal marketing tizimi (VMT) bir yoki bir necha vositachi va ular 
bilan  hamjihat,  yagona  tizim  tarzida  ishlaydigan  ishlab  chiqaruvchidan  tashkil  topadi.  Bunday 
holda  kanal  a‘zolaridan  biri  qolgan  boshqa  sheriklariga  egalik  qiladi  yoki  ularga  savdo 
imtiyozlari  beradi,  yoxud  ularning  to‗la  hamkorligini  ta‘minlaydigan  ustunlikka  ega  bo‗ladi. 
Masalan, korparativ vertikal marketing tizimi (VMT) doirasida ishlab chiqarish va taqsimotning 
ketma-ket  bosqichlari  yagona  egalikda  bo‗ladi.  Shartnoma  asosidagi  vertikal  marketing  tizimi 
shartnoma  munosabatlari  bilan  bog‗langan  mustaqil  firmalardan  iboratdir.  Umumiy  ishda 
muvaffaqiyatni ta‘minlash uchun faoliyat dasturlarini hamkorlikda o‗zaro muvofiqlashtiradi.  
Ulgurjilar  rahbarlik  qiladigan  chakana  sotuvchilarning  ko‗ngilli  birlashmalari.  Ulgurji 
mustaqil chakana sotuvchilar faoliyati uchun yagona dastur ishlab chiqadi, bu dastur esa ularning 
yirik  taqsimot  tarmoqlari  bilan  raqobat  kurashida  o‗z  kuchlarini  birlashtirishga  yordam  beradi 
(masalan, AQSh da «Mustaqil baqqollar uyushmasi» bor).  
Chakana  sotuvchilar  shirkati.  Chakana  sotuvchilar  hamkorlikda  yangi  mustaqil  xo‗jalik 
birlashmasi  tuzishlari  mumkin,  bu  birlashma  ulgurji  savdo  ishlari  bilan,  ayrim  hollarda  ishlab 
chiqarishni  yo‗lga  qo‗yish  bilan  ham  shug‗ullanishi  mumkin.  Birlashma  ishtirokchilari 
o‗zlarining  asosiy  xaridini  shirkat  orqali  o‗tkazadi,  reklama  va  rejalashtirish  ishlarini    ham 
birgalikda  tashkil  etadi.  Olingan  foyda  kooperativ  a‘zolari  o‗rtasida  ularning  qilgan  xaridlariga 
mutanosib ravishda taqsimlanadi.  
Shartnoma asosidagi vertikal marketing tizimi (VMT)ning uchinchi tipi imtiyoz huquqiga 
ega  bo‗lganlarning  tashkilotidir.  Imtiyozlar  egasi  deb  nomlanadigan  a‘zo  ishlab  chiqarish  va 

---

taqsimot  jarayonlarining  qator  ketma-ket  bosqichlarini  o‗z  qo‗lida  to‗plashi  mumkin.  O‗z 
navbatida bunday tashkilotlarning uch ko‗rinishi bor.  
Birinchisi - ishlab chiqaruvchi xomiyligida chakana imtiyoz egalari tizimi.  
Ikkinchisi - ishlab chiqaruvchi xomiyligida ulgurji imtiyoz egalari tizimi. 
Uchinchisi  -  xizmat  ko‗rsatadigan  firma  xomiyligida  chakana  imtiyoz  egalari  tizimi.  Biz 
taqsimot  kanallarining  ko‗rinishlarini  vertikal  kesimda  ko‗rib  chiqdik.  Uning  gorizontal 
ko‗rinishi  mahsulotning  bir  necha  vositachilar  o‗rtasida  taqsimlanishi  bilan  ajralib  turadi. 
Firmalar  moliyaviy  mablag‗,  ishlab  chiqarish  quvvatini  tejash,  rejalashtirish,  texnikaviy  bilim 
yoki  marketing  resurslarini  jamlash  maqsadida  yangi  ochilayotgan  bozorlarni  hamkorlikda 
o‗zlashtirish  yo‗lida  harakatlarni  birlashtirishni  afzalroq  ko‗radi.  Firmalar  birgina  yoki  har  xil 
sotish bozorlarini egallash uchun ko‗p yo‗lli marketing tizimlaridan foydalanadilar.