1-mavzu. Botanika faniga kirish, botanikaning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Hujayra tuzilishi. Hujayra organoidlari va ularda boradigan jarayonlar

Sitoplazma organoidlari — mitoxondriya (xondriosoma), ribo- soma, endoplazmatik to ‘r, goldji apparati (diktiosoma), plastidalar, lizosomadan iborat bo'lib, turli xil funksiyalarni bajaradi. Mitoxondriya (yunoncha «mitos»-ip, «xondrion»-granuIa) - granulasimon, tayoqchasimon, donachasimon va ipsimon shaklda bo’lishini 1874-yilda I.D. Chistyakov kuzatgan. 1904-yilda Meves tomonidan bu organoidga mitoxondriya deb nom berilgan. Mitoxondriyalaming hajmi 0,5-0,7 mkm oralig‘ida bo‘lib, uzunligi 7mk gacha bo!ladi. Mitoxondriya uch qismdan iborat: tashqi membrana; krist burmalaridan iborat ichki membrana; turli kattalikdagi kristlar va ular orasidagi bo‘shliqni to‘ldirib turgan gomogen modda matriksdan tuzilgan. Hujayrada mitoxondriyalar soni 50 tadan 5000 tagacha bo‘lib, kuch stansiyasi hisoblanadi. Mitoxondriyalar uglevodlarni, aminokislotalarni va uch karbon siklidagi kislotalami parchalaydi hamda nafas olish jarayonini boshqaradi. Ribosomalar-sitoplazmada erkin holda yoki endoplazmatik to ‘r, yadro tashqi membranasi tarkibida uchraydi. Ba’zan erkin ribosomalaming 5-10 tasi birlashib polisomalar hosil qiladi. Ribosomalar oqsil sintezini amalga oshiradi. Goldji apparati- hujayra sitoplazmasida yana bir muhim organella hisoblanadi. Uni birinchi marta 1898-yilda italiyalik sitolog olim Goldji qayd qilgan va diktiosoma nomi bilan yuritgan. Goldji apparati tarkibida oqsillar, lipidlar, polisaxaridlar, fermentlardan fosfataza, peroksidaza va turli xil gidrolazalar uchraydi. Hujayradagi suv balansini tartibga solishda, hujayradagi chiqindi va zaharli moddalarni to‘plashda hamda hujayra vakuolasini hosil qilishda ham goldji apparati ishtirok etadi. Goldji apparati shuningdek uglevodlar sintezida, lizosomalar va hujayra membranalarini hosil qilishda qatnashadi. Endoplazmatik to‘r - o ‘zaro bogMangan ultramikroskopik kanal, pufak ’va sistemalar sistemasidan iborat ekanligi aniqlangan. Uning qoplamasi ko‘p hollarda oraliq masofasi o‘zgarib turuvchi qo‘sh membrana shaklida bo‘ladi. Bunday qoplama ba’zida kengayib o‘zaro kanalchalar bilan bog‘langan pufakchalar shaklida ham boMishi mumkin. Endoplazmatik to‘r membranalarida diametri 20nm ga yaqin bo'lgan ribosomalar uchraydi. Yuzasida ribosomalari bo‘lmagan membranalar esa silliq membranalar deb ataladi. Endoplazmatik to‘r hujayra ichida moddalaming harakati va taqsimotida hamda hujayrada sodir bo‘ladigan modda almashinish jarayonida muhim rol o'ynaydi.