|
3. Jahon iqtisodiy inqirozi yillarida Angliya.
Inqiroz Angliya iqtisodiyotini yanada orqaga surib yubordi. 1930 yildagi sanoat mahsuloti 1929 yildagi ko‘rsatkichning 92,4 % ga, 1931 yilda esa 83,8 % ga, 1932 yilda esa 82 % ga tushib qoldi.
Ko‘mir, mashinasozlik, kemasozlik va boshqa ba’zi sanoat tarmoqlarining mahsuloti 40% ga kamayib, 1897 yildagi darajaga tushib qoldi. Angliyaning jahon savdosidagi roli ham pasaydi. Tashqi savdoning hajmi ikki hissa kamaydi. Angliyani an’anaviy bozorlardan siqib chiqarish jarayoni avj oldi.
Angliya iqtisodiyotining eng zaif joyi ishsizlik bo‘ldi. 1929-1932 yillardagi inqiroz ishsizlikning Angliya tarixida bo‘lmagan darajada o‘sishiga olib keldi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 1930 yilda barcha ishchilarning 17 % uzoq vaqt davomida ishsiz edilar, 1931 yilda ishsizlik darajasi 23 % ga, 1932 yilda esa 25 % ga o‘sdi. Iqtisodiy inqirozning boshlanishi leyboristlar partiyasining yana hukumat tepasiga kelish vaqtiga to‘g‘ri keldi. 1929 yil mayidagi parlament saylovlarida konservatorlar hukumatining ichki va tashqi siyosatidan norozi bo‘lgan ishchilar leyboristlarga ko‘p ovoz berdilar. 1929 yil iyunida R.Makdonald (1866-1937 yy) boshchiligidagi leyboristlarning ikkinchi hukumati tuzildi.
R.Makdonald boshchiligidagi ikkinchi leyboristlar hukumati qiyin ahvolda qoldi. Leyboristlar hukumati moliyaviy inqirozdan qutulish uchun 1931 yildan ijtimoiy ehtiyojlarga oid harajatlarni yanada qisqartirish va egri soliqlarni oshirishni mo‘ljalladi. Bu esa leyboristlar partiyasining o‘zida ham norozilik tug‘dirdi, natijada partiya inqirozi, ixtilof va ajralish ro‘y berdi. Leyboristlarning ikkinchi hukumati 1931 yil avgustida iste’fo berdi. Angliya hukmron doiralari yirik siyosiy nayranglarni amalga oshirishga ahd qildilar. 1931 yil avgustida R.Makdonald hukumati iste’foga chiqdi, biroq ertasi kuniyoq qirol Georg V (1865-1936, 1910-1936 yillarda hukmronlik qilgan) unga hamkorlik asosida konservatorlar ishtirokida yangi hukumat tashkil qilish vazifasini topshirdi. Hukumatdagi ko‘pchilik o‘rin konservatorlarga tegishli edi, biroq Bosh vazir kursisida Makdonald qoldirildi. Bu yangi siyosiy xiyla-nayrang bo‘lib, unda leyboristlar rahbarlik, konservatorlar esa hukmronlik qilardilar.
Yangi hukumat mehnatkashlarning ijtimoiy imtiyozlariga qarshi yoppasiga hujum boshladi. Ishsizlik bo‘yicha nafaqa 10 % ga pasaytirildi. O‘ng leyboristlar, konservatorlar va liberallar bilan birlashib, Makdonald boshchiligidagi reaksion “milliy hukumat” 1935 yil yozigacha hokimiyat tepasida turdi.
Angliya “Milliy hukumati” tashqi siyosatida, AQSh va Fransiya hukumatlari bilan birgalikda Yaponiyaning manchjuriyani bosib olishiga, Germaniyada hokimiyatning gitlerchilar qo‘liga o‘tishiga, urush o‘choqlari va tugunlarining paydo bo‘lishiga, urush olovining kuchayib borishiga yo‘l berib qo‘ydi va fashist agressorlarni rag‘batlantirdi. 1933 yilda Angliya, Fransiya, Germaniya va Italiya o‘rtasida “To‘rtlar ahdnomasi” tuzildi va fashist agressorlar bilan til biriktirildi.
Angliya mustamlakachilari o‘z mustamlakalarini, ayniqsa, Hindistonni tobora ko‘proq talashga zo‘r e’tibor berib keldilar. Ular Hindistonga chiqariladigan ingliz sanoat mahsulotlarining narxini pasaytirmaslikka, Hindiston qishloq xo‘jalik mahsulotlarini arzon bahoda olib turishga intildilar.
Angliya hukmron doiralari dominionlardagi aholiga nisbatan bir qancha yon berishlarga borishga majbur bo‘ldi. 1931 yilda Angliya parlamenti uning biror-bir qonuni dominionlarga ularning rasmiy roziligisiz tadbiq etilmasligini ko‘zda tutuvchi hujjatni qabul qildi. Dominionlar qabul qilgan qarorlar endi Angliya parlamenti tomonidan tasdiqlanmasdi. Angliya parlamentining bu hujjati Vestminster nizomi nomini oldi. U Angliya parlamentining mustamlaka va dominionlarda qabul qilingan istalgan qonunni bekor qilish huquqiga barham berdi. Vestminster nizomi dominionlarning mustaqilligini jilovlovchi so‘nggi huquqiy cheklovlarni yo‘q qildi (Kanada, Yangi Zellandiya, Avstraliya). Shu bilan birga, Britaniya hukumati mustamlaka va dominionlarning Angliyaga qaramligini mustahkamlashga urindi. Ular Angliyaning sanoat ustaxonasi bo‘lib qolishlari lozim edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
