1-mavzu: Birinchi jahon urushidan keying davrda Xitoy. Reja

1921 yil 21 fyevral davlat to‘ntarishi.

Eronda milliy-ozodlik harakatlarini bostirilganligiga qaramay, Xojarlar monarxiyasi mamlakatda separatizmga mustaqil ravishda barham bera olmay, Eronning Angliyadan mustaqilligini himoya qila olmay qolib o‘zini mutlaqo obro‘sizlantiradi. Bunday sharoitda 1921 yil 21 fyevralda (Eron kalendari bo‘yicha 1299 yil xutning 3-kuni) Tehronda davlat to‘ntarishi sodir bo‘ldi. Fitna inglizlar bilan aloqada bo‘lgan Said-Ziyoviddin Tabatabai tomonidan uyushtirildi va Rizoxon qo‘mondonligi ostidagi kazak brigada kuchlari tomonidan amalga oshirildi. Mamlakat poytaxti amalda jangsiz egallandi, hukumat hokimiyatdan mahrum etildi, to‘ntarish tashkilotchilari o‘zlariga ma’qul kelmagan shaxslarni qamoqqa olishlarni amalga oshirdi. Ziyoviddin Tabatabai va harbiy vazir Rizoxon boshchiligida hukumat shakllantirildi. “Qora mahkama” deb atalgan bu hukumat bundan keyin milliy ozodlik harakatini oldini olish maqsadida aristokratlarga-qarshi kurash va ishchi-dehqonlarning ahvolini yaxshilash haqidagi deklaratsiyani e’lon qiladi. Deklaratsiyada mustaqil tashqi siyosat yuritish, 1919 yilgi ingliz-eron bitimini bekor qilinishi e’lon qilingan edi. Ziyoviddin hukumati va 1921 yil mayda uning o‘rniga kelgan Qovam as-Saltana hukumati inglizlarga qarshi yo‘nalishidagi bir qator chora-tadbirlarni o‘tkazdi. Inglizlar tomonidan shakllantirilgan Janubiy Eron o‘qchilari korpusi tugatildi, mamlakatdan ingliz harbiy yo‘riqchilari va moliya maslahatchilari, 1921 yilning bahorida esa, ingliz okko`patsiyachi qo‘shinlari chaqirib yuborildi. Shunday qilib, Angliya urush davrida va urush tugashi bilan Eronda qo‘lga kiritgan o‘zining barcha pozitsiyalarini yo‘qotdi.
1921 yilning 26 fyevralida Moskvada Sovet-Eron shartnomasi imzolandi. U Sovet Rossiyasining chor Rossiyasining ilgarigi siyosatidan voz kechkanligini tasdiqladi va Eron bilan tuzilgan shartnomalar, konvensiya va bitimlar batamom o‘z kuchini yo‘qotganligini e’lon qildi. Sovet hukumati Eronning hududiy yaxlitligi va dahlsizligiga tahdid qiluvchi har qanday tadbirlarda ishtirok etishdan bosh tortishini ma’lum qildi. Sovet hukumati Eron xalqi tassarrufiga ko‘plab mablag‘lar, mulklarni qoldirish bilan birga, nihoyat asoratli zaym bo‘yicha Eronning Rossiyaga qarzdorligini bekor qildi. Shartnomaning 6-moddasi agar Eron hududi Rossiyaga qarshi harbiy harakatlar bazasiga aylantirilsa, Eron hukumati bu xavfni o‘zi bartaraf eta olmagan taqdirda, Eron hududiga sovet qo‘shinlarini kiritilishini ko‘zda tutardi. Shuningdek, shartnomada mazkur xavf-xatar bartaraf etilgan zahotiyoq, Eron hududidan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketish majburiyatini Rossiya hukumati o‘z zimmasiga oladi deb ko‘rsatilgan edi.
1921 yilgi Sovet-Eron shartnomasi taslimchilik rejimi hukmronligidan so‘ng Eron tomonidan tuzilgan birinchi teng huquqli shartnoma bo‘lib, u mamlakatning mustaqil iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti uchun qulay shart-sharoitlarni yaratdi. Bu shartnomani imzolanishi Eron xalqi keng doiralari tomonidan qizg‘in qo‘llab-quvvatlandi.

3.