1-mavzu: Birinchi jahon urushidan keying davrda Xitoy. Reja

Birinchi jahon urushi oxiri va undan keyingi

dastlabki yillarda Eron.
O‘zining betarafligini e’lon qilgan Eron Birinchi jahon urushida ishtirok etmadi, biroq uning hududi ikkala koalitsiya kuchlari o‘rtasida harbiy operatsiyalar va siyosiy kurash maydoniga aylandi.
Rossiyaning urushdan chiqishi va Germaniya, Usmoniylar imperiyasi tor-mor etilgandan so‘ng Eron hududi deyarli to‘liq ingliz qo‘shinlari tomonidan okko`patsiya qilinadigan bo‘ldi. Urushning boshida Angliya Eronni turk qo‘shinlariga qarshi platsdarm sifatida foydalangan bo‘lsa, 1918 yil boshida esa, deyarli butun Eron ingliz qo‘shinlari tomonidan Sovet Rossiyasiga qarshi harbiy intervensiya boshlash, shuningdek mustamlakachilikka qarshi ko‘tarilgan ozodlik harakatini bostirish maqsadida okko`patsiya qilib olindi.
Urush oxirlariga kelganda mamlakat xonavayron bo‘lgan, uning iqtisodi izdan chiqqan edi. Majlis tarqatib yuborilgan, tez-tez hukumat almashuvi sodir bo‘lib turardi. Eron konstitutsiyasiga xilof ravishda, majlis roziligisiz 1918 yil avgustida tuzilgan inglizparast hukumat boshlig‘i Vosug‘-ud-Davla 1919 yil 9 avgustda Eron taraqqiyotiga ko‘maklashish uchun britan yordami haqida bitim imzolaydi. Bu bitim ingliz maslahatchilari va yo‘riqchilariga Eron armiyasi, moliyasi, yo‘l qurilishi, tashqi savdo va mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining boshqa sohalarini nazorat qilish vakolatini berdi.
Eronni inglizlar tomonidan okko`patsiya qilinishi va asoratli Ingliz-Eron bitimini imzolanishi umumiy norozilikni keltirib chiqardi. 1920 yil 7 aprelda Tabrizda reaksion shoh hokimiyati va inglizlar ta’siriga qarshi ozarbayjon demokratlari partiyasi yetakchisi Shayx Muhammad Hiyoboniy boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi.
1920 yili milliy-ozodlik harakati Eronning boshqa shimoliy viloyati bo‘lgan G‘ilonda ham avj olib ketadi. Ko‘p o‘tmay G‘ilon Respublikasi e’lon qilinadi va Eron kompartiyasiga asos solinadi va uning a’zolari G‘ilonning Muvaqqat inqilobiy hukumati tarkibiga kiradilar.
Bu inqilobiy voqealar asnosida Angliya Eronga nisbatan o‘z pozitsiyasini o‘zgartirib, uni bo‘lib tashlash va uning janubiy qismini britan mustamlakasiga aylantirish yo‘lini tutadi. Qo‘yilgan bu maqsadga erishish uchun u separatistik harakatlarni va Markaziy hukumatga qarshi har qanday xatti-harakatlarni, shu jumladan Eron shimolidagi inqilobiy chiqishlarni rag‘batlantirdi. Biroq 1922 yil boshlariga kelib Eronning markaziy hukumati Xuroson, Gurgan, Tabriz va boshqa provinsiyalaridagi inqilobiy chiqishlarni tor-mor keltiradi. 1920-1922 yillardagi milliy-ozodlik harakatlarining mag‘lubiyatga uchrashini asosiy sababi mustamlakachilikka qarshi harakat lagerida birlikning yo‘qligi, jamiyatning quyi qatlamlarini kurashga etarli darajada jalb etilmaganligi, harakatning tarqoqligi va mahalliy harakterga ega bo‘lganligi, shuningdek inglizlar tomonidan Eron reaksiyasiga yordam ko‘rsatilishi edi.

2.