1-мавзу. Қадимги Шарқда халқаро муносабатлар ва дипломатия

Англия – Америка муносабатидаги ўзаро келишмовчиликлар. Совет Рус давлатининг капитал дунёдан ажралиши ва унинг иқтисодий ва сиёсий якка ҳукмронликдаги кураши Версал асосларига зид бўлган. Бошқа тарафдан АҚШнинг Версал шартномасини тасдиқлашдан бош тортганлиги , унинг ҳукмронлигини қисқартирди у фақатгина Ғарбий Европани ўз ичига олган. Бундан ташқари 1914-1918-йилларни ўз ичига олган уруш Тинч океанидаги муаммоларни ҳал қилинмасдан олдин тугади деб ҳисоблаб бўлмайди. Бу ерда ҳал қилувчи қарор АҚШ халқларида қолган. АҚШ давлати урушдан буюк давлат бўлиб чиқди. Бунга у Европанинг иқтисодий аҳволи орқали эришди. Улар Европа давлатларига жуда катта миқдорда қарз берди.
1922-йилнинг ноябр ойига келиб чет давлатларининг АҚШдан қарздорлиги тўлаб бўлмас фоизлари билан биргаликда 11,6 миллиард доллорни ташкил қилган. Булардан Буюк Британия 4,7 миллиард доллор қарз бўлди, Франция 3,8 миллиард доллор, Италия 1,9 миллиард доллор, Белгия тахминан 0,5 миллиард доллор қарз бўлди.
Шундан келиб чиқиб, урушдан сўнг Европа давлатлари океанорти кредиторининг қарздорларига айланишди. Уруш йилларида АҚШ энг кучли саноатлашган давлатга айланди. АҚШ дунёнинг 6 фоиз аҳолисига эга бўла туриб, 50 фоиз кўмир қазиб олиш бўйича, нефт ишлаб чиқариш бўйича 66 фоиз, алюмин ишлаб чиқариш бўйича 66 фоиз ва 85 фоиз машинасозлик саноатига эга бўлган. АҚШнинг халқаро сиёсий ўрни кучайган сари, унинг янги дунёнинг бўлинишига қизиқиши янада ортди. Бундан келиб чиқиб, АҚШ ва Англиянинг рақобатдошлиги кучаяди. Рақобатнинг асосий мўлжали Англиянинг мустамлака давлатлари сабаб бўлган. Америка монополиячилари Англия билан Канада, Австралия ва Янги Зеландия бозорларида муносиб рақобатдош бўлишган. Америка ва Англия келишмовчиликлари Жанубий Американинг Аргентина Уругвай давлатларида янада кучайди. Америка берган қарзлари туфайли бу давлатлардан Буюк Британияни сиқиб чиқара бошлади. Бундан олдин АҚШ давлатининг Лотин Америка республикаларида молиявий ва сиёсий ҳукмронлиги ўрнатилганди.
Англия ва Америка келишмовчиликлари Хитойда ҳам ривожланганди. Англия бу давлатда конвенсия кўринишидаги таянч пунктлари ва темир йўлларига эга бўлганди. У бу ерда муҳим портга эга бўлган Хитой божхоналарига ҳукмронлик қилган. Бу ерда яна ишлаб чиқариш ва банк тадбиркорлигини йўлга қўйган. Англиянинг ҳукмронлиги Янсзи дарёси раёнларида ва жанубий Хитойда Англиядан фарқли ўлароқ Америка бу ерда ўзининг “Очиқ эшиклар” сиёсатини қўллаган. Бу йўл билан Америка Хитойда эркин иқтисодий жиҳатдан кириб боришга ва рақобатчиларини сиқиб чиқаришга интилган.
Бошқа империалистик давлатларнинг келишмовчиликларига хос Англиянинг ва Американинг рақобатдошлиги бир йўлда ривожланмаган. Шундай вазиятлар бўлганки, улар икки давлатнинг вақтинчалик келишишини талаб қилган. Ўз ўрнида бу иккала давлатларнинг ўртасида янги келишмовчиликлар келиб чиқишига сабаб бўлган. Вақтинчалик келишувга асосан Америка дунёвий бозори муҳтож бўлган. Америка капиталининг бошқа давлатларга кириб бориши Америка банкларига муҳтож бўлган. Вақтинчалик Англия ва Американинг келишишларига Франция ва Япониянинг гегемонлигига йўл қўймаслиги сабаб бўлган.
Япон - Америка муносабатидаги ўзаро келишмовчиликлар. АҚШ ва Япония келишмовчиликлари тобора кучайди. Ғарб мамлакатлари нигоҳини Тинч океанида чалғитган уруш ичи, Япония Узоқ Шарққа ўз ўрнини мустаҳкамлади. Версал дунёсига кўра, Хитойдаги Германиянинг собиқ ерлари яъни Стиндао порти, Шандун ярим ороли Япония бошқарувига ўтди.
Япония нафақат инглиз-америкалик рақобатчиларини Хитой бозоридан сиқиб чиқарди, балки Лотин Америкаси бозорига ҳам кириб олди. Япониянинг маҳсулотлари АҚШни остонаси бўлмиш Мексикада пайдо бўлди. Рақобатчи рақибининг ўз уйида доллар ҳукмронлигига таҳдид солди. Бироқ АҚШни Россия Совет ҳокимиятини йўқ қилишга қаратилган ҳаракатлари, Японияга Узоқ Шарқда ўз мавқейини оширишига йўл очиб берди. Ушбу ҳудудда етарлича қуролли кучга эга бўлмаган, Америка империалистлари Сибирда ва Узоқ Шарқда Япония ёрдамида ўз ҳукмронлигини ошириш мақсадида, Япония юришларига аҳамият беришмади. Бу эса Американинг Японияга қаратилган сиёсатини жадаллаштирди.
1911-йили 10 йилга чўзилган эски иттифоқ битимига кўра, Англия ҳам Япония тарафдори эди. Америка сиёсати Инглиз-Япон иттифоқини қандай қилиб йўқ қилиш масаласини ўз олдига қўйди. Биринчи жаҳон уруши ва Буюк Октабр револутсиясининг асосий мақсадларидан бири мустамлака ва мустақил бўлмаган мамлакатларда ирқий-озодлик юриши пайдо қилиш бўлган. энг йирик мустамлакачилик эксплутатори сифатида инглиз империализми ва мустамлакачилик тизими тобора кескин ўзгаришларга юз тутди.
Англия учун яна бир жиддий муаммолардан бири япониялик ва америкалик рақобатчиларнинг хомашё бозорида мавқейи тобора ошиши бўлган. Асосан Узоқ Шарқдаги мустамлакачилик бошқарувида аҳамиятли ўзгаришлар бўлди.
Англияни Узоқ Шарқдаги қийинчиликлари Тинч океанида Англия жуда ҳам муҳим иқтисодий ва стратегик таянч ерларига эга бўлган. Уларга - Австралия, Янги Зеландия, Малайя ва бошқалар киради. “Британия дарвозаси” дея номланган Гонгконг, Сингапур, Ҳинд океанига уланиб кетувчилар ҳам унга кирган. Бундан ташқари, Англияни бой ер ости қазилмаларига эга Индонезия жуда ҳам қизиқтирган, ушбу ерда Англиянинг каучук плантатсиялари якка ҳокимлик қилади.
Узоқ Ғарбдаги нафақат АҚШ Англия билан рақобатдош бўлган, балки унинг узоқ йиллик иттифоқдоши бўлмиш Япония ҳам жиддий рақобатдошга айланаётган эди. Япония Осиёда Вашингтон ва Лондонга қарши сиёсат олиб бораётган эди. Британиянинг ўзида ҳам инглиз-япон иттифоқига қарши гап сўзлар тарқалаётган эди. Канада, Австралия ва Янги Зеландиядаги эътиборли давраларда ҳам Япония иттифоқига қарши чиқишган, бунга асосий сабаблардан бири Японияни юксалиб, жиддий рақобатчига айланаётган бўлган.
Британия келишмовчиликларидан Америка сиёсати фойдаланиб қолган.
Америка Японияни Шарқий Сибирдаги ишларини шубҳа билан кузатарди. 1920-йилнинг апрел ойида у ердан барча четдан киритилган аскарларни олиб чиқиш режалаштирилган. Аммо Япония бошқача иш тутди. Бешинчи апрелга ўтар кечаси Япония бирдан рус гарнизонларига ҳужум қилди. АҚШни Японияни Шарқий Сибирда ўрнашиб олгани қониқтирмаганлиги туфайли у Япония ҳужумини ўзгача қабул қилди.
1921-йил июлда бир вақтнинг ўзида АҚШ Токиога эбботни, тез орада Читага Смит жўнатилди.