1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

5.4.Boshlangpich sinf opquvchilarining shaxs xususiyatlari

Opquv faoliyati kichik maktab Yoshidagi opquvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxs xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. Kichik maktab Yoshi davrida bola shaxsining shakllanishi davom etadi. Opquvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida topliq ijobiy asos bopladi. Buning natijasida bolaning opz-opzidan oilasi, opqiyotgan sinfi va boshqa jamoalardagi opz oprnini anglay boshlaganini koprish mumkin.

Yangi faoliyatga optish opquvchi bolaning opz asosiy faoliyatiga yangi munosabatni paydo qiladi. Unda burch hissi opsa boshlaydi. U opqish shart ekanligini va u uning burchi ekanligini, belgilab qopyilgan qoida va talablar bajarilishi shartligini anglaydi. Opzini haqiqiy opquvchidek his qilgan holda unda yaxshi opqishga ehtiyoj paydo bopladi.

Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning axlokiy onglari I va IV sinfdagi opqish mobaynida muhim opzgarishlarga uchraydi va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi va bola opzini opzi anglay boshlaydi. U opziga xos boplgan yaxshi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lekin u opzini “Men”ini his kiladi. Opzining vazifasi, maqsadi, uni bajarish lozimligi, uyga berilgan vazifalarni bajarish, takrorlash uning burchi ekanligi kabilarni anglab etadi. Bu Yoshdagi bolalarni maktab dasturiga kiritilmagan juda kopp atrof-muhit hodisalari haqidagi bilimlar qiziqtiradi. Bu qiziqishlar bolaning koppincha ehtiborga olinmaydigan ijodiy opyinlarga nisbatan qiziqishlarida ham namoyon bopladi. Bunday opyinlarda uning ijtimoiy qiziqishlari, emotsiyalari, jamoa uchun tashvishlanish kabi hislari aks etadi. Qiziquvchanlik kichik maktab Yoshidagi bolalarning keng aqliy faolligini namoyon etilish shakli hisoblanadi. Vatanga kerakli inson boplish uchun opqishning muhimligi va ahamiyatini bilishi uchun ochiqlik, ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini bajarishga tayyorlik xususiyatlari keng ijtimoiy burch motivlari, mahsuliyatlilik samarali shartlar hisoblanadi. Maktab tahlimining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan, bilim egallashga nisbatan qiziqishlar, intellektual qiziqishlar sezilarli darajada rivojlanadi. psixologlarning tahkidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshka narsalardan ajratib olingan yolgpiz hodisalarga nisbatan qiziqishlar hosil bopladi. III - IV sinflarda esa sabablarni, qonuniyatlarni, hodisalar oprtasidagi aloqa va opzaro bogpliqliklarni bilib olish uchun boplgan qiziqishlar rivojlanadi.

III sinfdan boshlab opqishga qiziqish differensiallasha boshlaydi. Opquvchilardagi bunday qiziqishlar opzini anglash va opz xatti-harakatiga baho berishi kabi xususiyatlarni shakllantiradi.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning qiziqishlarida samarali opqish uchun halaqit beruvchi qator salbiy xarakteristikalari ham mavjud. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning qiziqishlari:

-etarlicha amaliy natija bera olmaydi;

- qatiy emas, vaziyatli;

-tez qondiriladi va ustozning qopllab-quvvatlashisiz tez sopnadi;

-opquv materiali va topshiriqlar opquvchining joniga tez tegadi va charchashni yuzaga keltiradi;

– kam anglanilgan, opquvchining mahlum bir predmetdagi nima yoqishini va nima uchun yoqishini aytib bera olmasligida koprinadi;

- umumlashtirishning pastligi, bir yoki bir nechta predmetlarning tashqi belgilarigagina qarab umumlashtirish;

-opquvchini opqishning opquv faoliyatining usullariga emas, balki natijalariga yopnalganligi. Kichik maktab davrining sopngiga qadar opquv ishlaridagi qiyinchiliklarni engishga nisbatan qiziqish yuzaga kelmaydi

(bu holat koppincha opqituvchilarning opzlari tomonidan amalga oshiriladi, yahni aksariyat hollarda opquvchining qiyinchiliklarni engishga harakati emas, balki natija baholaniladi). Bularning barchasi kichik maktab Yoshida qiziqishlarning etarli darajada rivojlanmaganligi boplib, bahzan opqishga nisbatan yuzaki munosabatni keltirib chiqarishi mumkin. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilardagi motivlarning umumiy dinamikasiga nazar tashlansa, quyidagilarni koprish mumkin: kichik maktab davrining boshida maktabda boplishning tashqi jihatlariga (partada optirish, forma kiyish portfel koptarish v h.), sopngra birinchi opquv mehnati natijalariga (birinchi bor harf va sonlarni yoza olishlariga, opqituvchining bahosiga), keyinchalik, jarayonning opziga, opqishning mazmuniga va shundan sopnggina bilimlarni olish yopllariga qiziqish kuchli bopladi. Opqishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2- 3 sinflarda) opqish mazmunini va bilimlarni egallash yopllariga qiziqish bilan mustahkamlanishi zarur. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlariga borib, opqishga nisbatan motivatsiyaning pasayishi kopzga tashlanmaydi.

Bilish motivlari quyidagicha opzgarib boradi: kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning qiziqishlari alohida bir faktlarga qiziqishdan, qonuniyat va prinsiplarga qiziqishga aylanib boradi. Oxirgi yillarda optkazilgan psixologik tadqiqotlar kichik maktab Yoshining oprtalariga borib bilimlarni opzlashtirish yopllariga qiziqish yuzaga kelishi mumkinligini koprsatib berdi. Kichik maktab davrida mustaqil tahlim motivlari ham yuzaga kelib, lekin ular eng oddiy shaklda - bilimlarni olish qopshimcha manbalariga va qopshimcha kitoblarni vaqti-vaqti bilan opqishga qiziqish bilan yuzaga keladi. Ijtimoiy motivlar birinchi sinfga kelganida differensial boplmagan umumiy tushunishdan opqish va oprganishning zarurligi sabablarini chuqur anglashga, “opzi uchun “ opqish mazmunini anglab etishga tomon opzgarib, ijtimoiy motivlarni amaliy xarakter kasb etishiga sababchi bopladi. Bu Yoshdagi vaziyatli ijtimoiy motivlar opqituvchining

qopllab-quvvatlashini olishga nisbatan boplgan ehtiyoji hisoblanadi. Bolaning ustoziga boplgan munosabati yomon baho olib xafa boplgan taqdirda ham ijobiy va unga ishonch bildirishi saqlanib qolaveradi. Unda oprtoqlari va sinfdoshlari oprtasida mavqeli bir oprinni egallashga harakat yuzaga kelib, asta sekinlik bilan oprtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bopladi.

Opquv faoliyati kichik maktab Yoshidagi bolalarda opqishda mahlum yutuqlarga erishish ehtiyojini qondirishga, SHuningdek, tengdoshlari orasida opz oprniga ega boplishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu oprin yoki mavqega erishish uchun ham bola yaxshi opqishga harakat qiladi. Bu Yoshdagi bolalar doimiy ravishda opzlari erishgan muvaffaqiyatlarini boshqa tengdoshlari muvaffaqiyatlari bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi boplish nihoyatda muhim. Kichik maktab davrida bolalardagi musobaqaga kirishish motivi tabiiy psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga kuchli emotsional zopriqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bogpcha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, SHuningdek opsmirlik davrida ham yaqqol kopzga tashlanadi.

Kichik maktab Yoshidagi bolalar kattalarning u haqidagi fikr va bergan baholariga qarab, opzlariga opzlari baho beradilar. SHuningdek, opquvchining opziga-opzi beradigan bahosi, turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga ham bogpliq bopladi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda opz-opziga beradigan baholari turlicha - yuqori, adekvat - mos yoki past boplishi mumkin. Bu Yoshdagi bolalarda mavjud boplgan ishonuvchanlik, ochiqlik, tashqi tahsirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida shakllantirish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab davrida boshqarishdan opz-opzini boshqarishga optishi nihoyatda muhimdir. Etakchi boplgan opquv faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar - opyin, muloqot va mehnat faoliyati ham opquvchi shaxsi rivojiga bevosita tahsir koprsatadi. Bu faoliyatlar asosida muvaffaqiyatga erishish motivlari bilan bogpliq boplgan shaxs xususiyatlari tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy, shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topa boshlaydi. Bu Yoshdagi bolalar soatlab yolgpiz holda sevimli mashgpulotlari bilan shugpullanishlari mumkin va shular asosida ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. Kichik maktab davridan boshlab opquvchilarni mustaqil mehnat faoliyatiga amaliy va psixologik jihatdan tayyorlashga ehtibor beriladi. Bu davr ichida bolalarda mehnatga nisbatan ongli, ijobiy munosabatda boplish asoslari tarkib topa boshlaydi. Ularda mehnatga havas uygponadi, mehnatga va mehnat ahllariga hurmat bilan qarash, ijtimoiy foydali ishlarda qatnashishga intilish singari fazilatlar tarkib topadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda mehnatsevarlik, asosan, opqish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Kichik Yoshdagi opquvchilar zarur boplgan harakat va amallarni darhol opzlashtirib va egallab ololmaydilar, kopproq ortiqcha va chalkash harakatlar qiladilar. Mehnat jarayonidagi turlicha ish harakatlarini, chunonchi: tikish, topqish, kiyish yoki taxtalarni randalash kabi ish harakatlarni qiynalmasdan va birmuncha silliq bajaradigan boplish uchun har bir ishda har qanday harakatlar qilish kerakligini va bu harakatlarning qay yopsinda amalga oshirilishini aniq bilib olish va esda qoldirish kerak bopladi. Harakatlarni qayta-qayta takrorlash, mashq qilib borish natijasida kichik Yoshdagi opquvchilarda uchrab turadigan ortiqcha va chalkash harakatlar yopqolib boradi.

Opqituvchilar mehnat darslarida opquvchilarning mehnatiga etarli darajada ehtibor berishlari, mehnat darsiga alohida tayyorgarlik koprishlari, opquvchilarning har bir harakatlarini ziyraklik va kuzatuvchanlik bilan nazorat qilishlari, ularga individual munosabatda boplishlari maqsadga muvofiqdir.

Boshlangpich sinf opquvchilarining mehnati:

- bolalarni Yosh, individual va jismoniy rivojlanishiga mos boplishi; - opquvchilar uchun qiziqarli boplishi;

- undan kundalik ish jarayonida opz-opziga xizmat qilishga asoslanganligi;

- jamoa boplib mehnat qilish orqali bolalarda bir-biriga nisbatan hamkorlik, dopstlik, oprtoqlik tuygpularini shakllantirishi;

- opquvchini opzini tuta bilishga, sabr-toqatli boplishga, qiyinchiliklarga bardosh berishga oprgatadigan va ularni shakllantirishi;

- opquvchi opz mehnati natijasidan bahramand bopladigan mehnat xususiyatlariga ega boplishi lozim.

Bola opz mehnat mahsuli sinf yoki maktab jamoasiga, jamoatchilikka manfaat keltirayotganligini bilib, undan xabardor boplib borsa undagi ijtimoiy foydali mehnatga boplgan ishtiyoq yana ham ortadi va mehnatga nisbatan faol, ijodiy va ongli munosabat shakllana boradi.

Mehnatsevarlik bolada opzi qilayotgan mehnati unga zavq bergan taqdirdagina yuzaga keladi va rivojlanadi.

Bu davrda mustaqillikning poydevori yuzaga kelib, opquv vazifalarini mustaqil bajarish layoqati yuzaga keladi. Mustaqillikka moyillikning rivojlanishi ikki yopnalish asosida amalga oshiriladi.

1. 
   Mustaqillikning shaxs hislati sifatida vujudga kelishi ijtimoiy muhitga bogpliq. Bu bogpliqlik mustaqillikka boplgan ehtiyojni qondirish imkoniyatlari sohasida va qadriyatlarda ifodalangan mustaqillik mazmuni xarakterida ifodalanadi.
   
2. 
   Mustaqillikning shaxs hislati sifatida shakllanishida individual xususiyatlar, shaxs yashaydigan va mehnat qiladigan jamoada vujudga kelgan munosabatlarga hamda shaxsning qobiliyatlariga, uning faolligiga bogpliq bopladi.
   

Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan kattalarga bogpliq. Agar bola haddan ziyod ishonuvchan, itoatkor, ochiq xususiyatli boplsa, unda asta-sekinlik bilan bopysunuvchanlik, tobelik xususiyati mustahkamlana boradi. Biroq bolani erta mustaqillikka undash, unda bahzi salbiy hislatlarning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin, chunki u hayotiy tajribalari kamligi uchun asosan, kimlargadir taqlid qilgan holda harakat qilishi mumkin. Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni kopproq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. SHuningdek, shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biron bir mashul vazifani mustaqil bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola opzini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada mustaqil boplishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi.

7-11 Yoshli bolalar opzlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolaning opz-opzini anglashi ham jadal rivojlana boradi va mustahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar opzlarining ismlariga yanada kopproq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani opzining tashqi koprinishi va gavda tuzilishiga beradigan bahosi ham opz-opzini anglashida ahamiyati juda katta. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar opzlarining yuz-tuzilishlariga alohida ehtibor bera boshlaydilar. Kichik maktab Yoshidagi opquvchining opquv faoliyati jarayonida opzidagi xulq-atvorni va faoliyatni opzi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, opz faoliyatini opzi uyushtirishga hamda bilim olish jarayoniga boplgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi, opquvchi xulq-atvorining motivlashtirishi ham opzgaradi. Bunda dopstlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar boplib qoladi. Axloqiy his-tuygular va shaxsning irodaviy xususiyatlari ham shakllanadi. Boshlangpich sinf opquvchilarida iroda tarbiyasi tashabbuskorlik, dadillik, opzini tuta bilish, sabotlilik, chidamlilik, qathiylik, kamtarlik va intizomlilik kabi irodaviy sifatlarni opstirish va mustahkamlashdan iboratdir.

Iroda tarbiyasi bolalarda yomon sifatlar paydo boplishining oldini olish va agar bunday sifatlar paydo boplsa, ularni yopqotishdan iboratdir.Bolalar irodasining salbiy tomonlaridan biri opziga ishonmaslikdir. Opziga ishonmaslik holati opqish, mehnat, opyin va shu kabi faoliyatlarda tez-tez qaytarilib turadigan muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga keladi.

F.I.Ivashchenko tomonidan optkazilgan tekshirishlarning koprsatishicha, opqish sharoitida opquvchilarning opzlariga ishon­maslik holatlari asosan quyidagi sabablar tufayli yuzaga keladi:” a) opqishda izchillik prinsipiga rioya qilmaslik tufayli; b) opquvchilarga kuchlari etmaydigan, yahni ortiqcha talab qopyib yuborish orqali; v) ayrim pedagoglar, ota-onalar va SHuning bilan birga sinfdoshlarning opquvchilar kuchiga, xotira qobiliyatlari va fahm-farosatlariga ishonchsizlik bildirishi tufayli; g) ana shunday opquvchilarni yomon baho olganliklari uchun qoprqitish va jazolash orqali”.

Iroda tarbiyasi tafakkur va hissiyotlar tarbiyasi bilan mahkam bogpliqdir. Biz bolalarda tafakkurni taraqkiy ettirishimiz bilan birga, ularda opz oldiga topla anglab, muayyan maqsadlar kopya olish va juda yaxshi asoslangan qaror va harakatlarni tanlay ola bilish qobiliyatini ham tarbiyalaymiz. Bolalarda ijobiy axloqiy hislarni tarbiyalar ekanmiz, buning bilan axloxiy qaror qabul qilishga va SHuning bilan birga, opz qaror hamda harakatlariga axloqiy baho berishga odatlantirib boramiz. Vatanparvarlik va vijdoniy burch hissini tarbiyalash ayni vaqtda boshlangpich sinf opquvchisining harakat motivlarini tarbiyalash hamdir.

5-6 Yoshlarda kopzga tashlangan bolalarning xususiyatlari kichik maktab yillari davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Opsmirlik davrining boshlariga kelib, juda koppgina shaxsiy fazilatlar shakllanib bopladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham koprinadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, kopnikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib, aksariyat bolalarda umumiy va maxsus layoqatlar kopzga tashlanadi. Kichik maktab davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli boplgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa opz-opzidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi.

Kichik maktab Yoshidagi bolalar shaxsi rivojlanishiga ularning
atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa opqituvchi bilan bopladigan munosabati katta tahsir koprsatadi. 3-4 sinflarga borib bola uchun uning oprtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar tahlim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. I – IV sinf opquvchilari opz-opziga xizmat koprsatish, turli materiallardan har xil buyumlar yasash, opsimliklar ekib opstirish, uydagi yumushlarga qatnashish kabi bir qancha ishlarda ishtirok etadilar va bu sohada dastlabki kopnikma va malakalarni hosil qiladilar.