1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

5.3.Opquv faoliyatining xususiyatlari

Opqish faoliyati kichik maktab davridagi bolalar psixikasi rivojidagi opzgarishlarni belgilab beradi. Maktabga birinchi bor kelgan bola opz faoliyatining tub mohiyati va vazifasini topla tushunib etmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb biladi. Kattalarning koprsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik. bilan mashgpulotlarga kirishib ketadi. Oradan mahlum vaqt optgach, shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi bilan maktabning tashqi belgilari opz ahamiyatini yopqota boradi va bola opqishni kundalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. SHunda bola aqliy mehnat kopnikmasiga ega boplmasa uning opqishdan kopngli soviydi, unda umidsizlik hissi vujudga keladi, opqituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga tahlimning opyindan farqi, qiziqarliligi haqida mahlumotlar berishi va uni shu faoliyatga tayyorlashi kerak. Opqish faoliyati davomida tarkib topgan xususiyatlar bolaning kelgusi rivoji uchun zamin boplib xizmat qiladi. Maktabdagi opqish bolalarning bilish ehtiyojlarini tez rivojlanishi va sifatli tarkib topishi, ularning atrof hayotga faol qiziqishlarini yuzaga keltirib, yangi bilim va kopnikmalarni egallashlari uchun sharoit yaratadi. Bola asta-sekinlik bilan opz psixik jarayonlariga egalik qilib, idrok, diqqat va xotirasini boshqara olishga oprgana boshlaydi.

Kichik maktab Yoshidagi bola opqituvchisi bilan yaxshi emotsional munosabatda bopladi. SHu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni opzlashtirib kelgan boplsa, endi opz xohish irodasi bilan zarur mahlumotlar topplashga, opz oldiga aniq maqsad va vazifa qopyishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn darajada rivojlanganligini bildiradi. Oqilona tashkil qilingan tahlim jarayoni mazkur Yoshdagi bolalarning tafakkurini jadal rivojlantiradi. Bu Yoshdagi bola boshqa davrlarga nisbatan kopproq narsani opzlashtiradi. Maktab tahlimi opquvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, sinf jamoasi va oila muhitidagi oprnini opzgartiradi. Uning vazifasi opqishdan, bilim olish, kopnikma va malakalarni egallash, opzlashtirishdan iborat boplib qoladi. ­Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning opquv faoliyatlari murakkab boplgan kopp darajali motivlar tizimi bilan boshqariladi. Opquv faoliyati motivlari opquvchilar nima uchun opqiyotganlarini koprsatib beradi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolalarda ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu motivlar atrofdagilar orasida yangi mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega boplgan va baholaniladigan faoliyat bilan bogpliq boplgan motivlardir. Lekin birinchi sinfning oxirlariga borib, koppchilik opquvchilar opz maktab majburiyatlariga mahsuliyatsizlik bilan qaray boshlaydilar. Bu bir qancha sabablar bilan bogpliq: 1) Bola endi opquvchi bopldi, opquvchi boplish istagi qondirildi. Bu maqomni ushlab turish uchun hech narsa qilmasa ham bopladi. 2)opquvchining ijtimoiy mavqei maktabda ularga beriladigan opquv faoliyati mazmuni bilan belgilanmaydi. Yangi dasturlar tahlim mazmuni va uni tashkil etishga mutlaqo yangicha yondashuv asosida tuzilgan boplib, kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning Yosh imkoniyatlarini yuzaga chiqarib, bolalarda qathiy opquv motivlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tahlimning mazmuni opquvchining bilimlarni egallashga qiziqishi, opz aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bogpliqdir. Bu his opqituvchining ragpbatlantirishi bilan yuzaga keladi va opquvchida samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada paydo boplgan faxrlanish, opz kuchiga ishonch hislari bilimlarni opzlashtirish va malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab Yoshidagi bolalarni opqitish jarayoni, opquv faoliyatining asosiy komponetlari: opquv masalalari, opquv vaziyatlari, opquv harakatlari, nazorat etish va baholash bilan (V.V.Davidov bopyicha) tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay boplgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. Opquvchining opquv faoliyatini opzlashtirishi opquv masalalari tizimini echish jarayonida amalga oshiriladi. Opqishning boshida kichik maktab Yoshidagi opquvchilar mustaqil ravishda opquv masalalarini qopyish va echishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida opqituvchi bajaradi. Asta-sekinlik bilan opquvchilarning opzlari ham opquv masalalarini qopyish va echish uchun zarur boplgan kopnikma va malakalarni egallay boshlaydilar. Bu mustaqil opquv faoliyati shakllanishining muhim bosqichidir. Opquv masalalarini ajratib olish boshlangpich sinf opquvchilari uchun mahlum bir qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. SHuning uchun ham har bir darsning sopngida opqituvchi opquvchilari aniq bir topshiriqlarni bajarishning mahnosini qanday tushunganliklarini aniqlash uchun vaqt ajratishi kerak. “Biz bugun darsda nimalarni oprgandik?” tarzidagi savol bolalarga shunchaki daftarda chiziqchalarni chizib, doirachalarni bopyashni emas, balki sanashni, qopshishni yoki ayirishni oprganganlarini tushunishlarida yordam beradi. Agar bola opquv harakatlarini notopgpri bajarsa, bu uning opquv harakatlarini yo nazorat va baholash bilan bogpliq harakatlarni bilmasligi, yoki ularni yaxshi egallamaganligidan dalolat beradi. Bolaning mustaqil ravishda bajargan harakatlari natijalarini opz xatti-harakatlarining xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda opz-opzini nazorat etish layoqati mahlum darajada shakllanganidan dalolat beradi. Kichik maktab davrida etakchi faoliyat doirasida refleksiya avvalo opquv harakatlari, nazorat va baholash bilan bogplik bopladi. Bu harakatlarning interiozatsiyasi opquvchiga mustaqil ravishda opzlashtirilayotgan kopnikma va layoqatlarga mustaqil ravishda yondashish imkoniyatini beradi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning opquv faoliyatini jamoa faoliyati sifatida tashkil etilishiga kopp vaqt unchalik ehtibor berilmadi. Bilimlarni opzlashtirish jarayoni individual jarayon deb hisoblangan. Buning natijasida pedagogik psixologiyada opquvchilarning mustaqil fikrlashi va mustaqil faoliyati ishning individual shakllaridagina ropyobga chiqishi mumkin deb hisoblangan. Lekin sopnggi yillarda sobiq ittifoq davlatlarida, SHuningdek, polsha, Germaniya kabi mamlakatlardagi ilgpor opqituvchilarning ishlarida guruhiy bilish faoliyati har bir opquvchiga darsda maksimal faollik va mustaqillikni tahminlanishi zarurligi tasdiqlangan. Sopnggi yillardagi olib borilgan tadqiqotlar tafakkur mustaqilligini faoliyat sifatida anhanaviy tushunishga jiddiy tuzatishlar kiritdi. Opquvchilarning opzaro nazorati va javobgarligiga asoslangan guruhiy opquv faoliyati tafakkur mustaqilligini rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishi aniqlangan.

Taniqli psixolog va pedagoglarning ilmiy asarlarida kichik maktab Yoshidagi opquvchining opquv faoliyatidagi mustaqilligi uchun shart- sharoitlarni yaratish nihoyatda ahamiyatli ekanligi haqida fikrlar mavjud. SHunday shart-sharoitlardan biri boshlangpich davrda opquv faoliyatini jamoaviy faoliyat sifatida tashkil etilishidir.

Quyidagi belgilar mavjud boplgan taqdirdagina ishni jamoaviy deb hisoblash mumkin.

1. 
   Opqituvchi tomonidan berilgan opquv vazifasi yoki alohida bir mikrogruppa tomonidan baravar bajarish qabul qilinsa.
   
2. 
   Vazifalarni opzaro taqsimlagan holda birgalikda biron-bir ish bajarilsa.
   
3. 
   Opzaro nazorat va mahsuliyat mavjudligi.
   
4. 
   Ishlarni taqsimlashni tashkil etish va uning kechishini opquvchilarning opzlari nazorat etishlari.
   

Frontal ishda (mahruza, hikoya qilib berish, frontal soprovnoma va h.k...) opqituvchi butun sinfga teng ravishda tahsir koprsatishga harakat qiladi. Bunday holatda opquvchi bilan muloqot opqituvchining tashabbusi bilan lekin, juda kam miqdorda amalga oshiriladi. Individual ishda (darslik bilan mustaqil ishlash, misol, masala echish, mashqlarni bajarish va h.) opqituvchi bilan topgpridan-topgpri muloqot yopq. Bunday holda koppincha opquvchi-opquvchi, yahni sinfdoshi bilan muloqotga yopl qopyilmaydi yoki cheklanadi. Darsdagi jamoaviy faoliyat opquvchining topliq mustaqilligi va faolligini rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir. Bunda opquvchilar asta-sekinlik bilan opquv faoliyatining subhekti sifatida yangi imkoniyatlarini opzlari uchun ochib boradilar. Bu jarayonda opquvchi faoliyati samaraliroq boplishi uchun opzini opzi nazorat etishga harakat qiladi. Opquv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni echish yopllari bilan tanishadilar va ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni echishda amaliy foydalanadilar.

Opquv faoliyatida nazorat va opz-opzini nazorat etish kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda opquv harakatlarini mustaqil rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muhimdir. Tadqiqotlarning koprsatishicha, boshlangpich sinf opquvchilarining masalalarni echishdagi ayrim yopl va tushunchalarni etarlicha egallamaganligi bu tushuncha va yopllarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli opquv harakatlarini bajarishga oprgatilmaganligining natijasidir.

Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza yuritishning va bu uslubdan opquv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va opz echimini asoslab berish aqliy sifatlarni opsishiga xizmat qilib, kishi opz mulohazalari va xatti-harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda aqliy va opquv materialini opzlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. Topgpri tashkil etilgan tahlimda bu Yoshdagi bolalar oprta maktab dasturida koprsatilgan bilimlarga nisbatan kopproq bilimlarni tushunishlari va opzlashtirishlari mumkin. Kichik maktab Yoshidagi bolalar opquv faoliyatining opziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab, opquv materialini opzlashtirmaslikning dastlabki belgilari kopzga tashlanadi. Kichik maktab Yoshida past opzlashtirish sabablari va opqishdagi qiyinchiliklar quyidagilar bilan bogpliqdir: 1) neyrofiziologik sabablar; 2)bilish jarayonlarining etarli darajada rivojlanmaganligi; 3) erkin va mustaqil harakat qilish darajasining pastligi; 4) motivatsion sohalarining etarli rivojlanmaganligi; 5) oila tarbiyasidagi, oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar; 6) maktab tahlimi va tarbiyasidagi kamchiliklar; 7) opzaro muloqot va munosabatdagi kamchiliklar; 8) shaxs xususiyatlardagi ogpishishlar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar opqishidagi qiyinchiliklar bola shaxsining barcha shaxsiy, bilish, motivatsion va hissiy va irodaviy sohalarda aks etadi. Bu qiyinchiliklar opzaro bir-biri bilan bogpliq. Bir qiyinchilikni bartaraf etilishi ikkinchi qiyinchilikni ham kamayishiga olib keladi.

Opqishga nisbatan ijobiy munosabat kichik maktab davrining oxirlariga kelib, birmuncha pasayish kopzga tashlanadi. Opquv faoliyatiga qiziqish – 1-2 sinflarda koptarilib, 3-4 sinflarda pasayadi.Opquv faoliyatiga qiziqishning pasayishida opqituvchining tayyor materialni bayon etishi va opquvchilarning yodlab olishlari ustanovkasi ustunlik qiladi va opquvchilarning faolliklari taqlid qilish xarakterida bopladi. 3-4 sinf opquvchilari odatda opqilganlarni qayta hikoya qilib berishni, doskada yozilgan mashqni kopchirib yozishni, qoidalar va shehrlarni yodlashni yoqtirmaydilar va aksincha, misol va masalalarni mustaqil ravishda echishni, tabiat hodisalarini kuzatishni, rasm chizish va plastilin va loydan narsalar yasash ishlarini yaxshi kopradilar. Boshqacha aytganda, kichik maktab Yoshidagi opquvchilar tashabbus va mustaqillik imkoniyati bor boplgan ishlarga kopproq qiziqish bildiradilar. Kichik maktab Yoshida opqishga qiziqishning pasayish sabablaridan biri sifatida V.A.Suxomlinskiy opqituvchi tomonidan past bahoning kopp qopyilishi, bu esa bolada opqishga nisbatan qiziqishning pasayishi va opz imkoniyatlariga nisbatan boplgan ishonchning pasayishida deb biladi.

Boshlangpich sinf opquvchilarida opquv faoliyatining hamma elementlarini shakllantirilganligi va mustaqil bajara olinishi etakchi faoliyat sifatidagi opqish opz vazifasini bajarganligini anglatadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning opquv faoliyati opz tarkibiga quyidagilarni kiritadi: