1-masalaning bayoni

2-masalaning bayoni. Insoniyat doimo yaxshilikni yoqlab, yomonlikka qarshi kurashadi, yaratuvchanlik va bunyodkorlik unga xos bo‘lgan buyuk fazilatdir. Sharq xalqlarining buyuk ijodkorligi, bunyodkorligi va qadriyatlari turli davrlar ta’sirida g‘arbga, xususan, antik Yunon-Rim madaniyatiga ham kuchlik ta’sir ko‘rsatdi.Ana shunday ta’sir ostida Yunon-Rim madaniyati, ilm-fani, falsafiy tafakkur dunyosi shu qadar yuksaldiki, o‘sha davrda yaratilganshoh asarlar va ularning mualliflari merosi hanuz bashariyatning ezgu ishlariga xizmat qilib kelmoqda, Shu ma’noda, komil ishonch bilan aytish mumkinki, insoniyatning haqiqiy umumbashariy  madaniyati g‘arb sivilizatsiyasi va Sharq ma’naviyatining qo‘shilishi asosida yaratilgan.

Masalan, A.Makedonskiyning ustozi, o‘zining bu jahongir shogirdi Osiyoni mahv etgach, unga yuborilgan “Avesto” kitobini chuqur o‘rgangan qadimgi Yunon faylasufi vaqomusiy olimi Arastu (Aristotel, mil.av. 384-322 yy.) o‘z g‘oyaviy qarashlarida ustozi Aflotun (Platon mil.av. 427-348 yy.) g‘oyalarni boyitdi va unga muxim o‘zgarishlar kiritdi. U jamiyatda bo‘lib o‘tayotgan barcha voqeliklar tabiatga xos deb biladi. Bu bilan jaiyatni tubdan o‘zgartirish g‘oyalariga qarshi chiqadi va jamiyat rivoji tabiiy jarayonlar tarzida kechishi kerak, deb hisoblaydi.

Aflotun esa g‘oyalar umumiy tushunchalar sifatida odam aqliga bog‘liq emas, balki u ilohiy tushunchalar deb izohlagan edi. Uning asosiy g‘oyasi-ezgulik yoki yagonalik edi. Bunda oliy g‘oya ko‘pincha xudoga tenglashtiriladi. Bu faylasufning ustozi bo‘lgan Suqrot  (Sokrat, mil.av. 470-399 yy) esa bahs orqali, ya’ni muayyan masalalarni o‘rtaga qo‘yish va ularga javob topish yo‘li bilan haqiqatni aniqlash mumkin, deb bilgan. U ezgulik-bilim va donishmandlikdir, yaxshilik mohiyatini to‘g‘ri anglagan insongina yaxshilik qiladi deb tushuntiradi. Suqrot adolatga xilof bo‘lgan davlat boshqaruvining hamma shakllarini tanqid qiladi, faqatgina adolatli, demokratik davlat boshqaruvini yoqlab chiqadi.

Qadimiy  sivilizatsiyalarda  ijobiy  g‘oya  va  qadriyatlar  bilan  birga,  salbiy  xarakterdagi  mafkuralarning  ham  unib  chiqishi  uchun  zamin  bo‘ladigan  tasavvur - tushuncha  maydonga  kela  boshlagan   edi.  Masalan,  qadimiy  Rimda  bunday qadriyatlar  tizimini,  bir  qarashda  umuminsoniy  qadriyatlar  jumlasidan  bo‘lgan,  vatanparvarlik  tushunchasini  belgilar  edi.  Ammo,  bu  tushuncha  Rim  xalqining  xudo  tomonidan  alohida  tanlangani,  taqdirning  o‘zi tomonidan  zafarli  istilolar  va  Rim  saltanati  hududini kengaytirish  uchun  safarbar  qilingani  to‘g‘risidagi  soxta  tasavvurlarga  asoslangan  edi. Soxtalik esa doimo yovuzlikga yo‘l ochadi.  Bunday  mafkuraviy  asoslar  imperiyalik  tafakkur  tarzining  shakllanishiga  sabab  bo‘ldi.

Tarix shundan dalolat beradiki, markazlashgan yirik davlat va imperiyalarning paydo bo‘lish jarayonida g‘oya va mafkuralarning ahamiyati yanada ortadi. Meloddan oldingi IV-I va melodning boshlarida Rim tarixi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Ushbu shahar-davlatda uning fuqarolari xudolar tomonidan eng oliy maqomga ega kishilar sifatida tan olingani to‘g‘risidagi g‘oya ustivor edi. Bu, o‘z navbatida barcha rimliklarning o‘zaro tengligi g‘oyasi keng shakllanishiga va shu asosdagi mafkuraning mustahkamlanishiga sabab bo‘lgan. Ana shu mafkuraga ko‘ra, Rim aholisi rohat-farog‘atda yashashi, asosan mavjud qullar esa mehnat qilishi lozim edi.

O‘rta  asrlarga  o‘tilishi  bilan,  asosan  Yevropada, din  va  cherkovning  roli  misli  ko‘rilmagan  darajada  o‘sdi.  Bu  davrda  xudoga  otashin  va  jazavali  ishonch  xukmronlik  qildi  va  bu  e’tiqod  inson hayotining  barcha  tomonlarini,  tug‘ilishdan  o‘lishgacha  bo‘lgan  har bir  qadamini  belgilab  berdi.  Ushbu  davrda  din  mustabid, yagona hukmron  mafkura  shakli  sifatida  maydonga  chiqdi.

Bu  bir  tomondan,  o‘z  diniy  uyushmasi  ichidagi  dahriyga  yoki  «murtad» ga   chiqarilgan  shaxslarning  turli  bahonalar   bilan  ommaviy  ravishda  qirg‘in  qilinishida,  ikkinchi tomondan  esa,  diniy  va  hududiy istilolarni  maqsad  qilib olgan  xunrezlik  urushlarida  o‘zining  ayanchli  ifodasini  topdi.  Yevropaning  xristian  dunyosi  tomonidan  musulmonlarga  qarshi  amalga  oshirilgan  salib  yurishlarini  bu  urushlarga  misol  qilib  keltirishi   mumkin. Rim papasi hokimiyati na faqat salbchilarga fatvo berdi, balki XIII  asrda g‘oyaviy dushmanlariga qarshi maxsus sud muassasasi - inkivizatsiya(lot. - tekshiruv, qidiruv)ni ham joriy etdi. Inkivizatsiya davrida josuslik, ayg‘oqchilik, ig‘vogarlik, g‘oyaviy sotqinlik g‘oyat avj olib, birgina Ispaniyaning oliy inkivizatori 18 yillik xizmati davrida 10220 kishini gulxanda yondirtirgan. Inkivizatsiyaning G‘arbiy Yevropa va keyinchalik Amerikaga ham yoyilganini hisobga olsak, buzg‘unchi bir g‘oyaning millionlab kishilar umriga zomin bo‘lganini ko‘ramiz.

O‘rta  asrlar  diniy   ekstremizmi,  o‘z  navbatida,  javob  reaksiyasi  tarzida - antagonizmga  asoslangan  turli  g‘oyalar  hamda  ateizmning  kuchayishiga  ham sabab  bo‘ldi.  Vaqt  o‘tishi  bilan  alohida  siyosiy  kuchlar  bunday  g‘oyalar  va  xudoga  murosasizlikka  asoslangan  ateizmdan  ham  o‘zlarining  mafkuraviy maqsadlari  yo‘lida  foydalandilar.

G‘oyalar  va  mustabid mafkuralar  tarixida  bundan  foydalangan  sobiq  kommunistik  ta’limot  alohida  o‘rin  tutadi.   U  tashqi  jihatdan  adolat  idealini  o‘zida  mujassam  etgan  olijanob  intilishlarni  asos  qilib  olgandek  ko‘rinsa-da,  oxir - oqibatda  mustabid  jamiyatni  shakllantirish  mafkurasiga  aylanadi.