1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

1. O‘rtadan nivelirlash. Joyda olingan ikki nuqta orasidagi nis­biy balandlik h ni o‘lchash uchun nivelir asbobi A va B nuqtalar ora­sida, ulardan bir xil masofada, ishchi holatga keltirib o‘r­na­ti­ladi (8.1-Rasml). Bunda nivelir nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq us­tida o‘rnatilishi shart emas. A va B nuqtalarda vertikal holatda rey­kalar o‘rnatiladi (reyka shkalasining nol yozuvi yerga qo‘yib o‘r­natiladi). Nivelirning ko‘rish trubasi navbati bilan R₁ va R₂ rey­ka­lar­ga qaratilib, a va v sanoqlari olinadi.
8.5-rasmdan quyidagini yozish mumkin:


a = h + v,
bundan
h = a – v,

bu yerda: a va v – orqadagi va oldingi reykalardan olingan sanoqlar.

Nivelirlash A nuqtadan boshlab V nuqta yo‘nalishi bo‘ylab olib bo­rilishi uchun A orqadagi, V oldingi nuqta hisoblanadi. Shunday qi­lib, nisbiy balandlik orqadagi va oldingi reykalardan olingan sa­noqlar ayirmasiga teng. Agar a>v bo‘lsa, nisbiy balandlik musbat, a

5-rasm Chapdan o‘nga o‘rtadan va oldinga nivelirlash
2. Oldinga nivelirlash. Nisbiy balandlikni oldinga nivelirlash usu­lida o‘lchash uchun nivelir asbobi shunday o‘rnatiladiki, uning oku­lyari A nuqtasidan o‘tuvchi shovun yo‘nalishiga to‘g‘ri kelsin. Nivelir ishchi holatiga kel­ti­ri­la­di, reyka yoki ruletka bilan asbob balandligi L o‘lchanadi, truba rey­kaga qaratilib, undan v sanog‘i olinadi. 6.7-rasmdan quyidagini yozish mumkin:
L = h + v,
bundan
h = L – v
ya’ni nisbiy balandlik asbob balandligidan reykadan olingan sa­noq­ning ayirmasiga tengdir.
Nivelirlash natijasidan foydalanib, A nuqtasining balandligi N_A bo‘yicha, V nuqtasining balandligi N_V o‘lchangan nisbiy balandlik yoki asbob gorizonti orqali hisoblanishi mumkin.
6.7-rasmga asosan A nuqtasining balandligi va nisbiy ba­land­lik orqali V nuqtasi balandligi N_V quyidagiga teng:
N_V = N_A + h,

ya’ni oldingi nuqtaning balandligi orqadagi nuqta balandligiga nis­biy balandlikni algebraik qo‘shilganiga teng. B nuqtasining ba­landligi N_B asbob gorizonti orqali quyidagicha hisoblanadi:

N_B = N_q – v,

bu yerda: N_l — asbob gorizonti bo‘lib, u quyidagiga teng:

N_l = H_A + a.

Nuqtalar balandligini asbob gorizonti orqali hisoblash, ma­sa­lan, yerlarni vertikal tekislashda bir necha nuqtalar loyiha bel­gi­sini bir stansiyadan (nivelir o‘rnatilgan joy) turib joyga ko‘­chi­rishda qulaylik tug‘diradi.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan ikki nuqtani bir stansiyadan ni­ve­lir­lash oddiy nivelirlash deyiladi.
Agar nivelirlanadigan ikki nuqta orasidagi masofa katta bo‘lsa, ni­velirlash uchun u bir nechta bo‘laklarga bo‘linib nivelirlab chi­qil­sa, unga ketma-ket nivelirlash deyiladi.