1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

9-rasm. Tik qiyaliklarda nivelirlash
Nivelirlash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi. Bir stan­siyada sanoqlar olib bo‘lingandan keyin nisbiy balandlik hi­sob­lanadi. Buning uchun orqadagi reykadan olingan sanoqdan oldingi rey­kadan olingan sanoq ayrilishi kerak. Demak, bunda nisbiy ba­land­­lik ikki marta: qora tomondan olingan sanoqlar va qizil to­­mondan olingan sanoqlar bo‘yicha aniqlanadi. Nisbiy baland­lik­ning ikkala qiymati orasidagi farq 4 mm dan oshmasligi kerak. Bun­ga stansiyadagi tekshirish deyiladi. Agar shart bajarilsa, nisbiy ba­landlikning o‘rtacha qiymati hisoblanadi va nivelir bilan ke­yin­gi stansiyaga ko‘chib o‘tiladi. Aks holda stansiyada nivelirlash qay­tadan bajariladi.
Trigonometrik nivelirlashda nivelirlanadigan nuqtalar ora­si­dagi chiziq uzunligi va uning og‘ish burchagi o‘lchanadi. Bu ni­ve­lir­lash yordamida balandlik uzoq masofaga tez va oson uzatiladi.



10-rasm.Trigonometrik nivelirlash chizmasi
Rasmda : ί – asbobning balandligi; υ – qiyalik burchagi; d- kuzatilayotgan A va V nuqtalar orasidagi gorizontal masofa; D- dalnomerda o‘lchangan masofa

Ikki A va V nuqtalar orasidagi nisbiy balandlikni aniqlash uchun D masofani va vertikal burchak ν qiymatlarini o‘lchash kerak bo‘ladi. Buning uchun A nuqtaga qiya nurga ega bo‘lgan, vertikal doirali geodezik asbob o‘rnatilib, V nuqtaga geodezik reyka qo‘yiladi. D masofa AV oralig‘i bo‘yicha bevosita yoki vositali (masalan, dalnomer) uskuna yordamida, ν vertikal burchak teodolit bilan o‘lchanadi. Buning uchun avval asbob balandligi i, aniqlanib okulyarni to‘rlarini markazi V nuqtadagi reykaga, avvaldan belgilab qo‘yilgan asbob balandligiga vizirlanib, vertikal doiradan ν qiyalik burchagi o‘lchanadi.

Asbob balandligi belgilangan nuqtaga qarab ν o‘lchash mumkin bo‘lmagan xolatlarda, vizirlash to‘rining markazi V nuqtadan reyka balandligi L qarab qiyalik burchagi topiladi. Bu holda nisbiy balandlik h quyidagi trigonometrik tenglamadan hisoblanadi:
h = d tg ν –ί– L + f,
bu yerda d – nivelirlanayotgan nuqtalar orasidagi masofa; d = Dcos ² ν; ί- asbob balandligi; L- reyka balandligi; f – yer egriligi bilan asbobning refraksiya uchun kiritilgan tuzatma f=0.42d₂/R. Yerning egriligi va refraksiya uchun kiritilgan tuzatma masofalar 450 m dan ortiq bo‘lganda kiritiladi.