|
Mutlaq (absolyut) qattiq jism deb ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofa uning xarakati davomida o’zgarmaydigan jismga aytiladi. Tabiatda mutlaq qattiq jismning o’zi mavjud emas. Maolumki xar qanday kattiq jism tashqi kuch taosirida deformatsiyalanadi, yaoni geometrik o’lchamlari, shakli biror darajada o’zgaradi. Lekin qo’yilgan masalaning moxiyatiga qarab ko’p xollarda deformatsiya tufayli bo’ladigan o’zgarishlarni xisobga olmasa xam bo’ladi. Mutlaq qattiq jism xar qanday makroskopik jism kabi bir-biri bilan qattiq boьlangan moddiy nuqtalar tizimidan iborat deb tasavvur qilinadi.
Suyuqliklar, gazlar va deformatsiyalanadigan jismlarning xarakatini xamda muvozanatini o’rganishda uzluksiz muxit tushunchasi qo’llaniladi. Maolumki, xar qanday moddiy jism atom va molekulalardan tashkil topgan bo’lib, diskret tuzilishga ega. Lekin masalani soddalashtirish maqsadida moddani uzluksiz yaxlit (muttasil) muxit deb qarab, uning atom va molekulardan tuzilganligi eotiborga olinmaydi.
Jismlarning xarakat qonunlarini o’rganishda fazo va vaqt tushunchalarini aniq tasavvur qilish muxim axamiyat kasb etadi. Maolumki, xamma moddiy jismlar xajmga ega bo’lganlaiklari uchun ular muayyan joyni egallaydi va bir-birlariga nisbatan qandaydir tarzda joylashgan bo’ladi. Jism o’z xarakati tufayli vaziyatlarini (o’rinlarini) o’zgartiradi. Bu o’zgarish, tabiiyki, fazoda sodir bo’ladi va maolum vaqt oraliьida amalga oshadi. xar qanday mexanikaviy jarayon biror vaqt oraliьida fazoda sodir bo’ladi. Vaqt-xodisalarning ketma-ket o’zgarish tartibini ifodalaydigan fizikaviy kattalikdir. Jismlar xarakatini fazo va vaqtdan ajralgan xolda tasavvur qilib bo’lmaydi. SHuning uchun xam jismlarning mavjudligi va ularning xarakatlari fazoda va vaqt ichida sodir bo’ladi, deb qaraladi.
xarakatning kinematik tavsifi deganda istalgan vaqtda jismning fazodagi vaziyatini boshqa biror jismga nisbatan aniqlash tushuniladi.
Ixtiyoriy paytda jismning fazodagi vaziyatini aniqlashda qo’llaniladigan vaqtni o’lchovchi asbob (masalan, soat) va sanoq boshi (O nuqta) bilan boьliq koordinatalar tizimi sanoq tizimi deyiladi.
Kinematik jarayonlar xaqida aniq tasavvur xosil qilish uchun yuqoridagi misollarda jismning xarakatini olib qaradik. Lekin “jism” o’rnida “moddiy nuqta” tushunchasini ishlatish ancha qulaylik tuьdiradi.
Fizik xodisalarni o’rganish tajriba asosida boshlanadi. xodisalarni tabiiy sharoitlarda o’rganish asosida tajriba orttirish - kuzatish deb, xodisalarni sunoiy sharoitda, yaoni laboratoriya sharoitlarda amalga oshirib tajriba o’tkazishni esa eksperiment deb atash odat bo’lib qolgan. Albatta, eksperiment kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Birinchidan, eksperimentda axborot olish uchun sarflanadigan vaqtni tejash mumkin. Masalan, tabiiy sharoitlarda biror xodisa ro’y berishi uchun bir necha sutkalab, xattoki oylab kutishga to’ьri keladi. Laboratoriyalarda esa bu xodisani istalgan vaqtda amalga oshiriladi. Ikkinchidan, tabiiy sharoitlarda amalga oshayotgan tajribada xodisaga bir necha faktorlarning taosiri aks etgan bo’ladi. Laboratoriyada esa sunoiy ravishda shunday sharoitlar yaratish mumkinki, natijada faktorlardan faqat birining o’zgarishi xodisaning o’tish jarayoniga qanday taosir ko’rsatishini tekshirish imkoniyati tuьiladi. Boshqacha qilib aytganda, eksperimentda “tozaroq sharoitlar” yaratish mumkin. Bu esa tajribada aniqlanayotgan kattaliklarni aniqroq o’lchashga imkoniyat yaratadi.
Umuman, tajriba deganda faktlarni qayd qilishnigina emas, balki faktlarni sistemaga keltirish, xodisa yoxud jarayonni xarakterlovchi fizik kattaliklar orasidagi boьlanishni xam sifat, xam miqdoriy jixatdan aniqlashni tushunish lozim.
Tajribalarda yiьilgan axborotlar xodisani tushuntirish uchun gipoteza (ilmiy faraz)lar yaratishga asos bo’lib xizmat qiladi. Gipotezani mantiqan rivojlantirish tufayli vujudga keladigan natijalar tajribalarda tasdiqlanmasa, bunday gipoteza sinovdan o’tmagan, yaoni xato gipoteza xisoblanadi.
Aksincha, gipotezadan kelib chiquvchi natijalar tajribalarda tasdiqlangan taqdirda gipoteza fizik nazariyaga aylanadi. Fizik nazariya bir soxadagi bir qator xodisalarni, ulaning mexanizimi va qonuniyatlarini tushuntira olishi kerak. Bundan tashqari, fizik nazariya qayd qilinmagan yangi xodisalarni oldindan aytib bera oladi. Agar bu yangi xodisalar tajribada qayd qilinsa, nazariya yana sinovdan o’tgan bo’ladi. SHuni xam qayd qilmoq lozimki, nazariyalar xam vaqt o’tishi bilan rivojlantiradi. Eksperiment texnikasini o’sishi bilan yangi xodisalar kashf etiladiki, ularni tushuntirishga nazariya ojizlik qilishi mumkin. Bu xollarda nazariyaga “tuzatma” kiritiladi. Demak, fizik nazariyalarning yaratilishi va sinalishi tajribalar bilan boshlanadi xamda tajribalar bilan isbotlanadi va rivojlantiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
