1-ma’ruza. Grammatik shakl, grammatik ma’no va grammatik kategoriya. Reja. Grammatika va milliylik

---

1 
1-ma’ruza. Grammatik shakl, grammatik ma’no va grammatik kategoriya.
Reja. 
1.
Grammatika va milliylik. 
2.
Grammatikaning tarkibiy qismlari, o‘rganish obyekti.
3.
Grammatik kategoriya.
4.
Grammatik shakl va grammatik ma’no
5.
UGM, XGM, OGM tushunchalari, ularning mohiyati.
6.
Grammatik ma’no ifodalash usullari. 
Grammatika haqida. 
Grammatika 
ko‘plab tilshunoslik atamasi kabi ikki ma’noli. Bir ma’nosida tilning 
grammatik qurilishi tushunilsa, ikkinchi ma’nosida tilshunoslikning shu grammatik qurilishni o‘rganuvchi sohasi 
anglashiladi. Demak, u so‘z va gapning formal-grammatik tomoni – so‘z o‘zgarishi, sintaktik birliklar va ularning 
turli ko‘rinishi, strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan grammatik ma’nosini o‘rganadi. 
Grammatika va milliylik.
Tillar o‘zaro grammatik xususiyatiga ko‘ra ham tasniflanadi. Masalan, o‘zbek 
tilida kesimning gap markazi sifatida boshqa barcha bo‘laklarni o‘z atrofida uyushtirishi, eganing fakultativ 
(ixtiyoriy)ligi, sifatlovchining sifatlanmishdan oldin kelishi, bunda inversiyaning bo‘lmasligi, ega va kesim, 
qaratuvchi va qaralmishning ikkiyoqlama aloqaga egaligi, to‘ldiruvchi va to‘ldirilmish, hol va hollanmish, 
sifatlovchi va sifatlanmish, izohlovchi va izohlanmishning bir yoqlama aloqada ekanligi kabilar uning boshqa 
qarindosh tillar bilan birgalikda bir til oilasiga kirishini ta’minlaydi. Ammo bu bir til oilasiga kiruvchi barcha 
tillar orasidagi farqning mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, turkiy tillarning sintaktik qurilishida o‘xshashlik, 
morfologik qurilishida esa farq ko‘proq. Ma’lumki, o‘zbek tilida so‘zning o‘zak-negizi mustaqil holda ma’no 
anglatadi va lug‘atlarda grammatik shaklsiz beriladi. Jumladan, fe’lning o‘zak-negizi lug‘aviy, grammatik va 
kommunikativ ma’no ifodalab, asosiy va qo‘shimcha tushunchadan tashqari fikr ham bildiradi. Shunga ko‘ra, u 
asosiy tushuncha ifodalab, lug‘aviy unsur (leksema), qo‘shimcha tushuncha bildirib, grammatik shakl (so‘zshakl), 
fikr ifodalab kommunikativ birlik (gap) vazifasini bajaradi. Masalan, 
(ot), (ishla) 
fe’llarining lug‘aviy ma’nosi 
harakatni bildirish bo‘lib, grammatik ma’nosi fe’l ekanligi. Ular grammatik shakllanmasdan ham lug‘aviy ma’no 
ifodalay oladi. Boshqa qurilishga mansub bo‘lgan rus tilida fe’lning o‘zak-negizi 
(pis-, prochita-) 
bunday 
xususiyatga ega emas. O‘zbek tilidagi gapning minimal qolipi kesimga to‘g‘ri keladi. Rus tilida esa ega va kesim 
birligi gapning minimal qolipiga muvofiq. 
Til hamisha taraqqiyotda. Bunda ustuvorlik, asosan, tilning leksik sathiga beriladi. Ijtimoiy hayotning 
o‘zgarishi leksikada keskin o‘zgarish yasaydi. Yangi so‘zning vujudga kelishi, so‘zlarning «tirilishi», iste’moldan 
chiqib ketishi kabilar bunga misol. Tilning fonetik va grammatik sathlari ijtimoiy o‘zgarishga befarq, unda faqat 
vaqt o‘z izini qoldiradi. Chunki yaqin yillarda tubdan o‘zgarishga uchragan ijtimoiy hayotning ta’siri natijasida, 
masalan, o‘zbek tilining morfologik strukturasi, sintaktik qurilishida o‘zgarish kuzatilmaganligi buning yorqin 
dalili. Lekin asrlar davomida bunday o‘zgarish bo‘lib turadi. Masalan, eski o‘zbek tilida 
Bu sening, Bu mening 
ko‘rinishidagi sintaktik qurilma mavjud bo‘lgan. U hozirgi kunda 
Bu seniki, Bu meniki 
ko‘rinishiga ega. 
Bu vatan 
meningdir 
kabi qurilmalar uning «qoldig‘i».