1-ma’ruza. Grammatik shakl, grammatik ma’no va grammatik kategoriya. Reja. Grammatika va milliylik

bilan 
qaraymiz 
gapida ko‘makchi yordamida «holat» 
grammatik ma’nosi ifodalangan. 
Telefon 
orqali 
gaplashdim gapida 
«vosita», 
Do‘stlik 
biz uchun 
hamisha ilhom 
va kuch-quwat manbai bo‘lib kelgan 
gapida «atalganlik» ma’nosi ifodalangan. Bu ma’nolar grammatik 
ma’noning bir tomoni bo‘lib, ikkinchi tomoni – oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash, sintaktik aloqaga kiritish. 
Bog‘lovchilar teng munosabatli birliklarni bog‘lab, ular orasida har xil tenglashtirish, zidlash, ayirish kabi 
morfologik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi: 
olma va anor, 
o‘
qidi, lekin yozmadi.
So‘z
 
tartibi 
grammatik ma’no ifodalashning maxsus vositasi, tartib o‘zgarishi so‘z grammatik 
ma’nosining o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, 
Dalalar yam-yashil 
birikuvi gap bo‘lsa, 
yam-yashil dalalar 
birikuvi so‘z birikmasi. «Gap» va «so‘z birikmasi» grammatik ma’noning sintaktik turi. Grammatik ma’no 
ifodalashda so‘z tartibiga ohang hamrohlik qiladi. Ya’ni yuqoridagi gap va so‘z birikmasida tartib o‘zgarishi bilan 
ularning ohangi ham o‘zgarib ketgan (so‘z birikmasida tugallanmagan, gapda esa tugallangan ohang mavjud). 
Ohang 
– 
grammatik ma’no ifodalashning fonetik vositasi. Bu vosita yordamida gapning turini, gap 
bo‘laklarini ajratish, farqlash mumkin. 
Gulnora, singlim keldi. Gulnora, 
(bilan) 
singlim keldi. Gulnora singlim 
keldi 
gaplarining birinchisida (
Gulnora
)
 
va (
singlim
) so‘zlari uyushiq bo‘lak vazifasida, ikkinchi gapda
 
(
Gulnora
)
 
so‘zi undalma, (
singlim
)
 
so‘zi ega, uchinchi (
Gulnora
)
 
so‘zi aniqlovchi, (
singlim
)
 
so‘zi izohlanmishga vazifasida 
kelgan. Gaplarni tashkil etuvchilardagi bunday farq so‘zlovchining maqsadiga muvofiq tarzdagi ohang yordamida 
yuzaga chiqmoqda. 
 
Аdabiyotlar 
1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: 
Fan va texnologiyalar, 2009. 
2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va 
texnologiyalar, 2010.