1-Ma’ruza: Fizika tarixi fanining predmeti va vazifalari. Kirish. Fizik olimlarning hayoti va ilmiy faoliyatining didaktik ahamiyati. Antik davrda tabiatshunoslikda erishilgan yutuqlar. Ioniylar va Ellinlar davri

Iskandariyalik  Geron

  (e.a.  I  -  II  asrlar), Iskandariyalik Papp  (III  asr), ular 

Arximed ilmiy  merosiga arzimagan narsa qo`shdilar va ularning mexanikaga doir 

ishlari  ko`chirmakashlik  xarakteriga  egadir.  Geron  va  Papp  davridan  mexanikani 

sodda  mashinalar  haqidagi  fan  deb  qabul  qilina  boshlandi,  bu  mashinalar  asosan 

beshta,  ya`ni,  vorot,  richag,  blok,  pona  va  vint  deb  hisoblanardi.  So`nggi  ikkita 

mashina qiya tekislik xususiyatlariga asoslangan bo`lib, ularning ishlash qonuni na 

Arximedga,  na  undan  keying  qadimgi  va  o`rta  asrlardagi  mualliflariga  ma`lum 

bo`lmagan. 

Geron turli avtomatlar va ilk bor bug` turbinaning modeli bo`lmish birinchi 

issiqlik  dvigatelni,  ya`ni,  eolipilning  ixtirochisi  sifatida  tan  olindi.  Tan  olish 

kerakki, Geronning eolipili hech qanday foydali ish bajarmas va shunchaki ermak 

bo`lib qoldi. Bu narsa vaqtidan oldin qilingan ixtirolar ularni kayta ishlash uchun 

vaqt  yetilmaguncha  o`z  rivojini  topaolmasligini  isbotlaydi.  Issiqlik  dvigatelning 

tarixi XVII asrda atmosfera bosimi kashf qilingandan so`nggina boshlanadi. qizig`i 

shundaki,  Geronning  ko`pgina  avtomatlarining  ishlash  tamoyili  atmosfera 

bosimiga  asoslangan  edi,  vaholanki,  Geronning  o`zi  havo  bosimi  haqida  hech 

qanday tasavvurga ega emasdi va uning o`zi qo`llagan sifonning ish tamoyilini suv 

oqimining  uzluksizligi  bilan  izohlagandi.  Shuni  ta`kidlab  o`tish  joizki,  Geron  nur 

akslanish  qonunini  eng  kam  vaqt  tamoyili  bilan,  ya`ni,  yorug`lik  nuri  ko`zgudan 

shunday  akslanadiki,  yorug`lik  manba,  ko`zgu  va  qabul  qiluvchi  nuqtani 

birlashtirib  turuvchi  yo`l  o`tishi  uchun  eng  kam  vaqtni  talab  etadi  deb  ilk  bor 

asoslab  bergan.  Optika  uchun  muhim  bo`lgan  Ferma  -  Gamilton  variasion 

tamoyilining  tarixi  ana  shundan  boshlangan.  Qadimgilarning  optikasi  haqida  so`z 

yuritar  ekanmiz,  qadimgi  donishmandlar,  chunonchi  Arximed  ham,  nurning 

sinishiga  va  meteorologik  optikaga  doir  bir  qancha  qiziqarli  kuzatuvlar  qilishgan 

deb  ta`kidlab  o`tishimiz  zarur.  Biroq,  nur  sinishining  aniq  qonuni  ularga  ma`lum 

bo`lmagan.  Qadimgi  dunyoning  buyuk  astronomi,  sayyoralarni  olamning 

geotsentrik  tizimidagi  harakatlanish  nazariyasini  juda  katta  san`at  bilan  ishlab 

chiqqan  Klavdiy  Ptolemey  suvda  va  shishada  yorug`liklarning  tushish  va  sinish 

burchaklarini  kattagina  aniqlikda  o`lchay  olgan.  Biroq,  o`zining  ma`lumotlaridan 

sinish  qonunini  u  chiqarmagan  va  sinish  burchagi  tushish  burchagiga 

proporsionaldir  deb  hisoblagan.  Sinish  qonunining  bunday  ta`rifidan  Kepler  ham 

foydalangan,  hozirda  ham  elementar  darsliklarda  linzalarning  formulalarini 

chiqarishda  tushish  burchaklarni  kichik  deb  hisoblashadi  ("nul  dastalar"  optikasi) 

va burchaklarning sinuslarini burchaklar qiymatlarining o`ziga almashtirishadi.  

Qadimgilarning optikaga doir nazariyalariga kelsak, yorug`likdek murakkab 

va  nozik  fizikaviy  hodisada  to`g`ri  yondoshish  yo`lini  topish  oson  emasdi.  Optik 

nurlar nazariyasi Yevklid, Arximed va Ptolemey tomonidan keng qo`llanilgan. 

Atomistlar 

buyumlardan 

ajralib 

chiquvchi 

va 

ko`zda 

ko`rish 

xissiyotlarniqo`zg`atuvchi  "tasavvurlar"  nazariyasini  ilgari  surdilar.  Optik  nurlar 

nazariyasiga  qarshi  chiqqan  Aristotel  o`rtada  turgan  muhit  haqida  ham  fikr 

yuritgan  va  uning  noaniq  ta`rifida  to`lqinli  nazariya  haqidagi  taxminini  ko`rish 

---

mumkin. Aristotel fikricha, ranglar qoramtir va oqishlarning ta`sirlashuvidan kelib 

chiqadi.  Umuman  olganda,  Aristotelning  fizikasi  qarama-qarshi,  ya`ni,  issiqlik  - 

sovuqlik, quruqlik  - namlik, qorongulik  -  yorug`lik sifatlaridan  keng  foydalanadi. 

Bunday "sifatlar fizikasi" o`rta asrlarda keng tarqalgandi.