1-МАЪРУЗА
“АСОСИЙ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁН ВА ҚУРИЛМАЛАР”
ФАНИГА КИРИШ
Режа
1. Кириш. Ўзбекистонда фаннинг тарихий ривожланиши.
Бакалаврлар
тайёрлашда фаннинг ўрни, предмети.
2. Жараён турлари, қонунлари
3. Суюкликларнинг асосий физик хоссалари.
1.1. Кириш. Ўзбекистонда фаннинг тарихий ривожланиши.
Бакалаврлар тайёрлашда фаннинг ўрни, предмети.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг, хукуматимиз
томонидан халқ хўжалигини ривожлантириш бўйича қатор амалий ишлар
қилинмокда. Асосий эътибор қишлоқ хўжалиги махсулотларини
етиштиришнинг янги замонавий, экологик тоза технологияларини жорий
қилиб
махсулот олиш, хосилдорликни ошириш, қишлоқ хўжалик
махсулотларини қайта ишлаш ва сақлашнинг янги самарали технологиялар
жорий қилиб, маҳаллий хом ашёлар асосида истемол моллари ишлаб
чиқаришга, янги замонавий технологияларни тадбиқ қилишга, мавжуд
ишлаб чиқаришни қайта қуришга қаратилган. Шунинг ўзи технологик
жараёнлар ва ускуналарнинг янгиланишига ва улардан самарали
фойдаланиш йўлларини излашга олиб келади.
«Кимёвий технология» йўналиши бакалаврларни тайёрлашда
«Асосий технологик жараёнлар ва қурилмалар» фанининг ўрни
алохидадир.
Қишлок хўжалик
махсулотларини етиштириш, қайта ишлаш ва
сақлашнинг илмий назарий асослари одамзотнинг озиқ овқатга бўлган
эхтиёжини қондира бошлаган даврданоқ шакллана бошлаган деса хеч
муболаға бўлмайди. Лекин фан сифатида 18-асрнинг охири ва 19-асрнинг
бошларида ривожлана бошлади ва қисқа давр ичида ривожланган
мамлакатларда халқ хўжалигининг мухим тармоқларидан бирига айланди.
Саноатнинг ривожланиши билан ишлаб чиқариш жараёнларини
умумлаштирувчи ва қурилмаларнинг хисобини ўрганувчи фанга эхтиёж
кучайди. Хозирги кунга келиб эса кимёвий ишлаб чиқаришсиз инсон
эҳтиёжини қондиришни тасаввур қилиш жуда қийин. Табиий
манбаларнинг
камайиб кетиши, инсонлар эҳтиёжининг ошиб бориши
фаннинг интенсив ривожланишига олиб келди. Бу эса янгидан янги прог-
рессив технологияларни ўйлаб топишга янги технологик жараёнларни яра-
тишга, мавжуд технологик тизимларни такомиллаштиришга олиб келди.
Тарихий жиҳатдан олиб қараганда кимёвий ишлаб чиқаришнинг
асосий жараёнлари ва қурилмалари фанининг ривожланишини ишлаб
чиқаришнинг ривожланиши билан боғлаш мумкин. Бу ерда биз фаннинг
асосчилари сифатида бирор бир олимни ёки давлатни келтиришимиз
қийин. Лекин 19 асрнинг охирларида АҚШ ва Англия давлатларида "Unit
operations", "Principles
of Chemical Engineering, Россия давлатида эса
"Процессы и аппараты химической технологии" номли фанлар пайдо бўла
бошлади. Россияда бу фан хақидаги фикрни биринчи бўлиб
проф.В.А.Денисов 1828 йилда илгари сурди. Кейинчалик Д.И.Менделеев
кимё технологияси асосий жараёнларининг классификациясини тузиб
чиқди. 19-асрнинг 90-йиллари охирида проф.А.К.Крупский Петербург
технология институтида янги ўқув предмети - "Асосий жараёнлар ва
қурилмаларни хисоблаш ва лойиҳалаш" бўйича маъруза ўқий бошлади.
Москва Олий техника ўқув юртларида проф.И.А.Тищенко шу янги фан
бўйича маърузалар ўқий бошлади. Шу сабабли А.Г.Крупский ва
И.А.Тищенколар "Жараёнлар ва қурилмалар" фанининг асосчилари
хисобланади.
1935 йили проф.А.Г.Касаткин томонидан "Кимё
технологиясининг
асосий жараёнлари ва қурилмалари" дарслиги чоп этилади. Бу китоб ушбу
фаннинг ривожланишида катта рол ўйнади.
Бу фаннинг ривожланишида рус олимлардан А.Г.Касаткин, Н.М.Жаво-
ронков, В.В.Кафаров, П.Г.Романков, А.Н.Плановский, В.Н.Стабников,
Н.И. Гелперин, инглиз олимларидан Р.Оуен, Кингери, Ейлер, Фурье,
Кирхгоф, Тодес, Фруд, Пекле ва бошқаларнинг хиссалари катта.
Мустақиллик йилларидан кейин ўзбек олимларининг ҳам бу сохада
қилган ва қилаётган илмий амалий ишлари бутун жахон бўйлаб танила
бошлади.Ўзбек
олимларидан
акад.З.Салимов,
Юсуфбеков
Н.Р.,
проф.Туйчиев И, , проф.Нурмухамедов Х.С., проф. Агзамходжаев А,
Ходжаев О.Ф. Беглов Б.М. ва шу каби қатор олимларимизни Ўзбекистонда
ишлаб чиқариш технологияларини ривожланишига қўшган хиссалари
катта.
Қишлоқ-хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш
саноат корхона-
ларида хом-ашёларга турли туман усулларда кимёвий, физик-кимёвий,
механик ишловлар берилади. Бундай ишлов бериш тури жараён деб
юритилиб, уларни олиб бориш учун бир хил типдаги қурилмалари
қўлланилади.
Технологиялар умумий бўлган жараёнлар ва қурилмалар ишлаб
чиқариш тармоқларида асосий жараёнлар ва қурилмалар дейилади. Жараён
ва қурилмалар курсида асосий жараёнларнинг назарияси, жараён ва
қурилмаларни хисоблаш усуллари, қурилмаларнинг ишлаш принципи ва
уларнинг тузилиши, уларни лойиҳалаш усуллари ўрганилади.
Асосий технологик жараёнлар ва қурилмалар курсининг қонуниятлари
физика, математика, кимё ва фундаментал фанларнинг, ҳамда физик-кимё,
термодинамика фанларининг қонуниятлари асосида ўрганилади.
Бугунги кунда Асосий технологик жараёнлар ва қурилмалар фанини
информатика, кибернетика каби фанларсиз тассаввур қилиш жуда қийин.
Кўпчилик жараёнлар олдин назарий хисоб-китобларга
асосланган холда
ўрганилиб
чиқилиб,
уларнинг
технологик
регламентлари
яратилади.Технологик регламентни яратиш жуда мураккаб жараён бўлиб,
бу қатор лаборатория синовларида шу жараён параметрларини ўрганиш
билан боради. Ҳар қандай жараён лаборатория шароитида модделларда
синовдан ўтиши ва унда олинган натижалар асосида ишлаб чиқаришга
тадбиқ қилиниши лозим бўлади. Бу эса кимёвий технология жараёнлари
ва қурилмалар фанининг янги бир тармоғини - кимёвий технология
жараёнларини моделлаштириш бўлимини юзага келтирди. Бугунга келиб
бу йўналиш алохида фан сифатида ишлаб чиқаришга хизмат қилиб
келмоқда.
Фан предмети ва вазифаси-технологик жараёнларни ўрганиш, табиий
фанлар қонуниятларини технологик жараёнларга қўллашдир. У қуйидаги
вазифаларни ўз ичига олади:
1. Ҳаракатдаги ишлаб чиқаришда энг мақбул режимни танлаш,
ускуналар юқори ишлаб чиқариш қувватига эришиш, маҳсулот сифатини
ошириш, экологик муаммоларни муваффақиятли ечиш.
2. Янги ишлаб чиқариш лойиҳаларини қилишда юқори
эффектив ва
кам чиқиндили технологик схемаларни танлаш, ускуналарни нисбатан
рационал типларни ўрнатиш;
3. Ускуналар танлашда замонавий хисоблаш воситаларига суянган
холда илмий хисоб- китоблар қилиш, кимёвий технологияда жараёнлар ва
ускуналарни хисоблашнинг янги принципиал методларини ишлаб чиқиш;
4. Илмий текшириш ишларида жараёнларнинг боришини аниқловчи
асосий факторларни ўрганиш, уларни хисоблашда умумий боғлиқликларни
олиш ва лаборатория тадқиқотлари натижаларини тезлик билан ишлаб
чиқаришга қўллаш;
