1-ma’ruza 1-mavzu: materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi fanining predmeti va vazifasi

2-MA’RUZA  
 
MAVZU: CHO’YAN  VA  PO’LAT  ISHLAB   CHIQARISH.  
  
R  E  J  A .  
  
1.
 
Po’lat  ishlab  chiqarishning  qisqacha  tarixi  haqida    umumiy 
ma’lumot.  
2.
 
Po’lat ishlab chiqarishning fizika - kimyoviy jarayoni.  
3.
 
Konvertor  usulida  po’lat  ishlab  chiqarish.  Konvertorlarning 
tuzilishi va ishlash printsipi.  
      
Tayanch iboralar:  
Qayta  ishlanadigan  cho‘yan,  leSatel  printsipi,  Shihtani  suyultirish, 
uglerodning  oksidlanishi,  temir  oksididan  temirning  qaytarilishi,  Bessemer 
qonvyontori, Tomas qonvyontori, qonvyontorni iS unumi, futyorovka.  
 
Po‘lat  asosiy    konstruksion  material  bo‘lib,  u  cho‘yanga  nisbatan  puxta, 
plastik,  yuqori  oquvchanlikka  ega  va  qoliplarni  bir  tekisda  ravon      tuldiradi, 
prokatlash,  bog‘lalash      bosim    bilan    va  kesuvchi  asboblar    bilan      kesib   
ishlash, yaxshi   payvandlanuvchanlik xususiyatiga egadir.  
     Mamlakatimizning   Xalq  xo‘jaligini   turli   tarmoqlarida 
(mashinasozlikda, transportda, samolyotsozlikda, va hokazo) sohalarida 
po‘latga nisbatan talab kundan - kunga ortib bormoqda.  
     Po‘latning  olinishi    usullari    1740    yilda    Angliyada  birinchi  marta 
tigellarda  po‘lat  tayyorlana  boshlandi,  bu  usul  ancha  ilgari  Sharqda 
qo‘llanilgan  edi.1784 yildan boshhlab po‘lat olishning pudlinglaS usulidan  - 
cho‘yan    tarkibidagi    turli    xil    qo‘shimchaalarni  alangali  pech    tubida 
oksidlantiriS  yo‘li  bilan  cho‘yandan  butka  (hamir)  holatidagi  jarayondan 
foydalanildi.  
     Bu usullar  kam  unumli  bo‘lib, ko‘p  yoqilg‘i va mehnat sarf qilinar edi. 
H1H asrning ikkinchi  yarmida  sanoat  va  transport Shuningdek, temir  yo‘l 
transporti  barq  urib  rivojlanishi  g‘oyat  ko‘p  miqdordi  po‘lat  talab    qilina  
boshladi,  po‘lat    ishlab    chiqarishning  eski  usullari    bu    talabni    qondira 
olmadi.  Po‘lat  suyuqlantirib  olishning  yangi,  ancha  unumdor  usullari 
yaratiladi.1856  yilda    konvertorlarda  suyuq    cho‘yandan    quyma    po‘lat 
olishning Bessemer usuli,1878 yilda tomas usuli paydo bo‘ldi.1857 yilda  rus  
metallurgi  P.M.Obuxov  o‘zi  kashf  yotgan  usulga  cho‘yan  bilan  yumshoq  
po‘latni  qo‘shib    suyuqlantirish    orqali    zambarak    po‘lati    hosil      qildi. 

---

 
  10
 
P.M.Obuxovning zambarak  po‘lati  sifat jihatidan chyot el po‘latlaridan ustun 
turardi.  
     1864  yilda  alangali  pechlarda  po‘lat  ishlab  chiqarishning  Marten  usuli, 
1899  yildan  boshhlab  po‘lat  olishning  elektrik    pechlarda  usuli  qo‘llanila 
boshlandi.  Po‘lat  ishlab  chiqarishning  elektrik  usuli  1802  yilda  akad. 
V.V.Pyotrov kashf yotgan elektr yeyi  hodisasidan foydalanishga asoshlangan.  
    Cho‘yanni po‘latga aylantiriS uchun cho‘yandan ortiqcha uglerod, kremniy, 
marganes va  Ayniqsa  zararli qo‘shimchaalar S bilan R chiqarib yuboriladi.  
     2. Kimyoviy  reaksiya  tezligi  qayta  ishlanuvchi cho‘yanlarning tarkibiga 
konsentrasiyasiga  va  temperaturasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Qayta  ishlanuvchi  
cho‘yanlardan kimyoviy tarkibining o‘zgarishi quyidagi 1jadvalda % hisobida 
keltirilgan.  
                                           Jadval - 1.