a
, S
ch
, W, V, Ta, Ne (neon).
2.
Yoqklari markazlashgan elementar kub panjara.
Bu xil fazoviy kristall panjaraga Fe
γ
, Ae, Si, Rv, Ai, Ad, Ai - oltin, Ad-
kumushh.
3.
Olti qirrali (geksog‘onal) elementlar. Bu xil kristall panjaraga
Zp, (Sd - kadimiy), Md, Ni , SO, Ti kiradi.
Elementar fazoviy panjaradagi atomga eng yaqin masofada joylashgan
qo‘shni, atomlar soniga koordinatsion son (K) deyiladi.
M-n: hajmi markazlashgan elementar kub panjarada K-8 yoqlari
markazlashgan elementar kub panjarada K-12 ga teng bo‘ladi (K) ning
qiymati qancha katta bo‘lsa atomlarning joylanish zichligi ham shuncha katta
bo‘ladi.
Kristall panjaralarning turli kristallografik tekisliklarda atomlar zichligi
turlicha bo‘lganligi uchun, xossalari ham har xil bo‘ladi.
Metallarning bunday xususiyatiga anizatoropiya deyiladi.
Anizatropiya - grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, teng emas har xil xossali
degan ma‘noni bildiradi.
Real metallarning kristallanishi jarayonida metallarda turli qo‘shimchaa
jismlar borligi tufayli metall atomlarining ba‘zi uchastkalarida ularning
batartib joylashishi buziladi.
Buning asosi sabablaridan biri shuki, ayrim atomlar energiyasi panjaraning
o‘rtacha energiya qiymatidan katta bo‘lib, intensivroq harakatlanib, bir
28
joydan ikkinchi joyga, masalan, panjara uchlaridan oraliqqa yoki qo‘shni
atomlar o‘rniga o‘tadi. Bu esa fazoviy panjaradagi atomlarning batartib
joylashunivining buzilishiga olib keladi. Natijada uning xossalari o‘zgaradi.
Fazoviy kristall panjaradagi buzilishhlar quyidagi xillarga ajratiladi.
1.
Nuqta li buzilish: Kristall panjaradagi bo‘sh joylarga qo‘shni
element atomlari joylashishi tufayli hosil bo‘ladi.
2.
Chiziqli buzilish: Bunday buzilish metallarga - termomexanik
ishlov berishda yuzaga keladi. Bunga dislokatsiya deyiladi.
Diskolatsiya - ingliz so‘zidan olingan bo‘lib - don zarrachalari bloklarining
o‘zaro siljishi oqibatida paydo bo‘ladi.
3.
Sirtqi buzilish. Bu buzilish metall sirtida sodir bo‘ladi. 2-rasm
fazaviy kristall panjara buzilishi darajasi (ρ) ga ko‘ra mustahkamlikning
o‘zgarishi.
Gv – cho‘zilishhdagi mustahkamligi
1
- nazariy mustahkamligi
2
- juda ingichka tolaning mustahkamligi
3
- yumshatilganda mustahkamlik
4
- termik, termomexanik ishlovidan keyingi mustahkamlik ρ - kristal
panjaraning dislokatsiya zichligi gqsm
3
.
2 .1- rasm
2.
Metallarning kristall tuzilishi.
Metall atomlarining bertartib harakatda bo‘lgan suyuq holatdan, atomlari
batartib joylashgan qattiq holatga o‘tish jarayoni birlamchi kristallanish
deyiladi.
29
2.2 - rasm
Ushbu rasmda suyuq va qattiq holatdagi metallarning erkin energiyasi
qiymatining temperaturaga qarab o‘zgarishi ko‘rsatilgan.
F - erkin energiya qiymati
Tn - nazariy kristallanish temperaturasidan yuqori temperatura bo‘lganda
suyuq holatdagi metallning erkin energiya qiymati (Fs) qattiq holatdagi
metallning erkin energiya qiymatidan (Fk) kichik (Fs < Fk) bo‘lgani uchun u
suyuq holatda aksincha Tn.K dan past temperaturada qattiq metallning erkin
energiyasi suyuq metallning erkin energiyasi qiymatidan kichik (Febo‘lgani uchun qattiq holatda bo‘ladi. Suyuq hamda qattiq fazalarning erkin
energiya qiymatlari o‘zaro teng (FcqFk) bo‘lsa, suyuq va qattiq fazalardan
iborat bo‘ladi.
Sistemaning erkin energiyasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Fqν-TS
ν -sistemaning ichki
energiyasi,
T- absolyut temperatura,
S- entropiya
Entropiya, sistemada fazoviy zarrachalarning joylashishini xarakterlaydi.
Temperatura ortgan sari entropiya ham ortadi.
Bizga ma‘lumki, metall qolipga quyilganda uning o‘ta sovish natijasida,
ya‘ni kristallanishning boshlang‘ich davrida tug‘ma va sun‘iy kristallanish
markazlari atrofida hosil bo‘layotgan birlamchi kristallarga tik yo‘nalgan
ikkilamchi, ularga tik bo‘lgan uchlamchi kristallar hosil bo‘ladi. Ular o‘zaro
to‘qnashguncha o‘sib borib, biri ikkinchisidan o‘sishi yo‘nalishi va
o‘lchamlari bilan farq qiladi. Bunday kristallarning tuzilishi daraxtni eslatadi.
Bu kristall dentrit deb ataladi.
30
Dentrit so‘zi yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, shoxli daraxt shaklidagi
kristalni bildiradi.
Metallarning kristallanish jarayoni to‘lik tugaganda turli muntazam
shaklli, o‘lchamli va turli tomonga yo‘nalgan donlar hosil bo‘ladi.
D.K.Chernov metallarning kristallanish jarayonini o‘rganib, bu jarayon
ikki bosqkichda borishini kuzatadi. Birinchi bosqichda kristallanish
markazlari hosil bo‘ladi, ikkinchi bosqichda esa bu markazlardan
kristallarning chizqli o‘sishi sodir bo‘ladi.
Ma‘lumki metall suyuqligida uning atomlari bertartib harakatda bo‘ladi.
Metall temperaturasi pasaygan sari atomlarning tartibsiz harakati susayib,
ma‘lum temperaturadan boshlab suyuq metallarning ayrim qismlarida
kelgusida kristallanish markazlari hosil qiluvchi atomlar gruppasi vujudga
keladi.
Bu markazlarning ba‘zilari tartibsiz harakatdagi boshqa atomlar bilan
bombardimon qilinsa, ba‘zilari bombardimon qilinmay qoladi. Bu "tug‘ma"
turgun markazlar kristallanish markazlari bo‘lib, ular atrofida metall
kristallana boradi.
Turg‘un kristallanish markazlari soni metallning o‘ta sovitilish darajasi (t)
ga bog‘liq (tqTnk-Th). O‘ta sovitilish darajasi ortgan sari turg‘un markazlar
soni ham ortadi.
Kristallarning markazlari soni va kristallarning chiziqli o‘sish tezligi
metallning o‘ta sovish darajasi (t) ga to‘g‘ri keluvchi maksimum MS va KT
qiymatlarga ega bo‘ladi.
Agar hosil bo‘layotgan kristallarning hajmi birlikdagi sonini A harfi bilan
belgilashak, unda uning qiymatini quyidagicha ifodalash mumkin.
MS
A
q
-----
KT
bu yerda MS - kristallanishdagi turg‘un markazlarning birlik hajmida vaqt
birligida hosil bo‘lish soni, mmqs, KT- kristalarning vaqt birligida chiziqli
o‘sish tezligi, mm
3
qs A ning qiymati qancha ortsa, donalar shuncha mayda
bo‘ladi.
Metallning xossalarini yaxshilash maqsadida suyuq metallga kristallana
boshhlashida
ozgina
magniy
yoki tseriy kukunlari
(modifiratorlar) qo‘shib, mayda donli, yuqori sifatli qotishmalar olish
mumkin.
3. Ishlab chiqarishda va sanoatda ko‘p foydalanadigan metallar Fe, So,
S
p
, Ti va boshqalar qattiqligida bosim o‘zgarmasdan temperatura o‘zgarganda
kichik erkin energiyali barqaror holatga intilish sababli ular bir kristall
panjarali holatdan boshqa tuzilishdagi kristall panjarali holatga o‘tadi.
Metallarning muayyan temperaturada bir kristall panjarali holatdan
ikkinchi barqaror kristall panjarali holatga o‘tish xususiyati allotropiya
deyiladi.
31
Kristall panjaraning bir turdan ikkinchi bir turga o‘tish jarayoni
metallardagi polimorf o‘zgarish deb ataladi.
Metallardagi polimorf
o‘zgarish izotermik (temperatura
o‘zgarmas sodir bo‘ladigan) jarayon bo‘lib, u issiqlik chiqarish yoki o‘tish
xususiyatiga ega. Polimorf o‘zgarishda qayta kristallanish sodir bo‘ladi.
Birgina elementning
bir
necha
turdagi
kristall
panjara ko‘rinishhlari polimorf qatorni tashkil qiladi.
Bu qator α, β, γ, δ va h.k. bilan belgilanadi. Ko‘pgina metallar (Fe, S
Do'stlaringiz bilan baham: |