1. Industrial iqtisodiyot” fanining ob’ekti sanoatning ta’rifi va tavsifi

12-jadval
O‘zbekiston sanoatida 1991–2016 yillar mobaynida yalpi mahsulot ishlab chiqarishning tarmoqlar tuzilmasi dinamikasi
(yakuniga nisbatan foiz hisobida)

Tarmoq	1991y	2006y	2010y	2015	2016
Butun sanoat	100	100	100	100	100
SHu jumladan: Elektroenergetika	2,8	8,5	8,1	7,9	7,7
YOqilg‘i sanoati	3,7	15,3	19,8	17,3	18,0
Qora metallurgiya	0,7	1,4	2,4	2,6	2,6
Rangi metallurgiya	9,7	10,0	10,9	10,4	10,0
Kimyo va neft kimyo	4,3	5,3	5,1	5,7	5,5
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash	11,6	9,9	16,1	16,2	17,5
Qurilish materiallari sanoati	5,2	5,1	4,9	5,3	5,5
O‘rmon, yog‘och va qog‘oz sanoati	1,2	1,0	1,0	1,2	1,3
Engil sanoat	39,9	19,1	13,3	13,4	12,9
Oziq-ovqat sanoati	14,7	13,3	12,8	14,1	13,2
Boshqa tarmoqlar	6,2	3,3	5,6	5,9	5,8

*Manba: 1991-2016 yillarga taaluqli statistik to‘plamlar.
1991-2016 yillarda O‘zbekiston sanoatining tarmoq tuzilmasidagi o‘zgarishlarning tahlili sanoat ishlab chiqarishida fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni ta’minlaydigan tarmoqlar yuqori sur’atlar bilan rivojlanayotganligini va boshqa progressiv o‘zgarishlar ro‘y berayotganligini ko‘rsatadi.

15. Boshqaruv ob’ektiv zaruriyat va maqsadga yo‘naltirilgan

jarayon sifatida

Har qanday ishlab chiqarish boshqaruvning muayyan tizimisiz oqilona harakat qila olmaydi va rivojlanmaydi. SHu tufayli ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida jamiyat o‘ziga xos va mos boshqaruv tizimini yaratadi.

«Boshqaruv» tushunchasi uzoq va chuqur tarixiy tarakqiyotga ega. Uning yuzaga kelishi esa insoniyat taraqqiyotining eng mu­him jarayonlaridan biri hisoblanadi. Boshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o‘z bilim va tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan bo‘lsalar, asta-sekinlik bilan texnika-texnologiyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish sur’atlarining o‘sishi va har xil tashkiliy sharoitlar yuzaga kelishi natijasida faoliyatning mazkur turi ancha murakkablashib bordi. Bunday holatni anglash, chuqurroq o‘rganish va bilish «Boshqaruv fani»ning vujudga kelishiga olib keldi.
Boshqaruvning bir qator nazariy va amaliy vazifalari F.U. Teylor tomonidan asoslab berilgan. U boshqarishga «Nima qilish kerakligini, uni eng yaxshi va qulay usulda amalga oshirishni aniq bilish san’ati», - deb ta’rif bergan.
Boshqaruvning ma’nosi va mohiyati, ahamiyati va mazmuni, tamoyillari va usullari to‘g‘risida buyuk olimlar, mutafakkirlar, mutaxassislar juda ko‘p fikr aytishgan va yozib qoldirishgan.
Boshqaruv - alohida funksiya bo‘lib, turli-tuman sohalar (mamlakat va uning hududlari, milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari, korxona va uning bo‘limlari) da insonlar ustidan rahbarlik qilish faoliyatidir.
Boshqaruv - tashkilotning maqsadini ifodalash va unga erishish uchun zarur bo‘lgan bashorat qilish, rejalashtirish, tashkil etish, ishtiyoqni uyg‘otish (motivatsiya) va nazorat qilish bo‘yicha faoliyat turi, jarayonidir.
Boshqaruv - shunday faoliyatki, uning yordamida uyushmagan jamoa (haloyiq yoki to‘da) samarali va aniq maqsadga yo‘naltirilgan unumli (barakali) guruhga aylantiriladi.
Boshqaruv - ma’lum jarayonga, organizm va jamoaga maqsadli ta’sir ko‘rsatishni o‘zida ifoda etuvchi ijtimoiy faoli­yatning bir turidir.
Boshqaruv - muayyan axborotga asoslangan va mavjud dasturga muvofiq ob’ektning ishlashini, ya’ni faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar majmuasidir.
SHuningdek, mashhur fransuz olimi Anri Fayol ham boshqaruvga quyidagicha ta’rif beradi: «Boshqaruv - bu, korxona ixtiyoridagi barcha resurslardan maksimal (eng ko‘p - A.O.) foyda olgan holda uni maqsad sari etaklash faoliyatidir».
Demak, boshqaruv ob’ektiv zaruriyat va maqsadga yo‘naltirilgan jarayon hisoblanadi.
Makroiqtisodiy sohaning etakchi tarmog‘i bo‘lgan sanoatni boshqarish zaruriyati to‘g‘risida so‘z yuritilganda yuqoridagi ta’riflarni yanada kengaytirish va mazmunan boyitish zarurati yuzaga keladi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishni, jumladan, uning eng yirik va etakchi sohasi bo‘lgan sanoatni boshqarishning ob’ektiv zaruriyatini izohlab shuni aytish kerakki, yirik miqyosda amalga oshiriladigan, har qanday to‘g‘ridan-to‘g‘ri qilinayotgan mehnat, ishlab chiqarish ko‘proq yoki kamroq darajada boshqarilishga muhtojdir.
Boshqaruv ilmi (menejment)da boshqaruvning ikki xil tushunchasi mavjud bo‘lib, ularning birini boshqaruvning sub’ek­ti va ikkinchisini boshqaruvning ob’ekti tashkil etadi.
Boshqaruv sub’ekti - jismoniy yoki yuridik shaxslar bo‘lib, undan amaldagi qonunlar asosida hokimiyat idoralari tomonidan berilgan vakolatlarga muvofiq huquqiy ta’sir yuzaga keladi.
Boshqaruv ob’ekti - boshqaruv sub’ektining huquqiy ta’siri qaratilgan narsadir. Bunga ishlab chiqarish va xo‘jalik tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, jismoniy va yuri­dik shaxslar kirishi mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlarni boshqarish ularning o‘zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar, ularning faoliyati, jumladan, mahsulot ish­lab chiqarish, xo‘jalik va boshqa jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, ya’ni hozirgi zamon menejmentining asosi hisoblanadi. Boshqaruvning sub’ekti va ob’ektisiz menejment fan va xo‘jalik tajribasi sifati­da o‘z mazmun va mohiyatini yo‘qotadi.
Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va mulohazalardan xoli emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida «sub’ekt» va «ob’ekt» tushunchalari boshqa tarmoqlarga nisbatan xiyla ravshanroq ko‘rinadi. Bunda vazirlik, kompaniya va aksiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruvchilar korxonadagi boshqaruvchilarga, korxonadagi boshqaruvchilar esa sex, uchastka boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar.
Har qanday boshqaruv o‘z maqsadi va vazifalariga ega. Maqsad - bu, inson faoliyatining avvaldan fikran o‘ylangan natijasidir. SHunga binoan, boshqaruvning maqsadi deganda, boshqaruv sub’ektining oldindan o‘ylangan, mo‘ljallangan, erishish zarur bo‘lgan natijasi tushuniladi. Sanoatda esa, maqsad - ko‘p va sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘z vaqtida sotish hamda mo‘ljallangan foydani olishdir.
Har qanday maqsadga ma’lum talablar qo‘yiladi. Dastavval, maqsad ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan bo‘lishi ke­rak. Ikkinchidan, u aniq, yaxshi ifodalangan va adresli bo‘lishi zarur. Uchinchidan, qo‘yilgan maqsad erishimli bo‘lishi, ya’ni unga etishishning imkoniyatlari, shart va sharoitlari hisobga olingan bo‘lishi kerak.
Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajarish zarur. Ma’lumki, vazifa - bu, avvaldan belgilangan, aniqlangan, ko‘rsatilgan, bajarilishi va hal etilishi lozim bo‘lgan ish, narsadir.
Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari quyidagilardan iborat:
-kelajakni aniq ko‘rmoq (istiqbolni to‘g‘ri bashorat qilish va unga monand bo‘lgan faoliyat dasturini tuzish);
-tashkillashtirmoq (sanoatning ichki, moddiy va ijti­moiy tuzilmasini barpo etish);
-personalni idora qilmoq (sanoat ishlab chiqarish xodimlarini harakatga keltirish);
-kelishish (harakat va tirishqoqlikni bir-biri bilan uyg‘unlashtirish);
-nazorat qilish va kuzatish (joriy etilgan va berilgan buyruq asosida harakatning, ya’ni faoliyatning qanday tarzda bo‘layotganini mushohada qilish).
Boshqarish jarayonida oldindan ko‘ra bilish nihoyatda katta ahamiyatga ega. Barcha jarayonlarni kuzatib, ularning o‘zgarishiga qarab ishlab chiqarish, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish boshqarilib turiladi. Masalan, mahsulotga bo‘lgan ehtiyoj, narx-navo, texnika va texnologiyalar o‘zgarishi, ish haqi va ijtimoiy muhofazaning holati ishlab chiqarishga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun vaziyatga qarab kerakli o‘zgarishlarni zudlik bilan amalga oshirish kerak bo‘ladi.
Boshqarish jarayonida rejalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, mahsulot hajmini belgilaganda uni barcha resurslar bilan ta’minlash va ularni etkazib berish masalasiga katta e’tibor berish kerak. Ma’lumki, rejalar bir kunlik, o‘n kunlik, bir oylik, bir kvartallik, bir yillik, uch yillik, besh yillik va o‘n-o‘n besh yillik bo‘lishi mumkin. Oxirgisi «konsepsiya», «bashorat» tushunchalari bilan bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish jarayoni o‘zluksiz bo‘ladi, chunki u, eng avval, yuzaga keladi, shakllanadi, rivojlanadi va takomillashadi. Ana shu o‘zgarishlarni tashkilotchilik ta’minlaydi. Tashkilotchilik - moddiy - texnika ta’minoti, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish va tayyor mahsulotni sotish jarayonlaridan iborat. Tashkilotchilikka kunda yuz beradigan muammolarni tez hal etish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat ham kiradi.
Muvofiqlashtirish va nazorat ham muhim vazifalardan hisoblanadi. Tarmoqlar, korxonalar, sexlar va uchastkalar, bo‘limlar hamda unda ishlaydigan xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirib turilgandagina yuqori natijalarga erishish mumkin. Barcha topshiriqlarning o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash uchun nazorat kerak.