1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

4.Esaptin` tu`rleri
Ma`mleketimizdegi ayi’ri’m xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektlerdin` ko`p qi’rli’ finans-xojali’q xi’zmetin ha`r ta`repleme sa`wlelendiriw ushi’n ha`r qi’yli’ yesap tu`rlerinen paydalani’ladi’. Bular tiykari’nan operativ, statistikali’q ha`m buxgalteriyali’q yesap tu`rleri boli’p yesaplanadi’.
Olardi’n` ha`r biri o`z predmetine sa`ykes bolg`an yesap ob`ektlerine ha`m bul predmetti u`yrenetug`i’n o`z metodi’na iye bolg`anli’g`i’ sebepli bir-birinen g`a`rezsiz boladi’. Ja`ne de, olardi’n` ha`r birinin` g`a`rezsizligi o`z-ara baylani’sli’li’q ha`m bir birisiz bir putin bola almaydi’..
Esapti’n` ha`r bir tu`ri bir qi’yli’ xojali’q protsesslerinin` ha`r qi’yli’ ta`replerin u`yrenip, mag`li’wmattan paydalani’wshi’lardi’ qi’zi’qti’ratug`i’n mag`li’wmat ag`i’mlari’ni’n` ayri’qsha basqi’shlari’nda kesilisiwine tosqi’nli’q qi’lmaydi’. Bul yesapti’n` barli’q tu`rlerine tiyisli bolg`an, olar ushi’n ju`da` a`hmiyetli bir qa`siyet sebepli g`ana boli’wi’ mu`mkin. Ol da bolsa, joqari’da ko`rip shi’g`i’lg`an u`sh: natural, miynet ha`m pul o`lshemlerinin` u`sh yesap tu`rinde de qollani’li’wi’ boli’p tabi’ladi’. Sonli’qtan da, yesapti’n` u`sh tu`rin de dara-dara etip ha`m toli’q ko`rip shi’g`ami’z.
Operativ yesap-rejelerdin` ori’nlani’wi’n qadag`alaw ha`m o`ndiriske operativ basshi’li’qti’ a`melge asi’ri’w ushi’n za`ru`r bolg`an ku`ndelikli mag`li’wmatlardi’ ali’wg`a ha`m uli’wmalasti’ri’wg`a xi’zmet etedi. Ol isbilermenlikti rawajlandi’ri’wda u`lken a`hmiyetke iye. Operativ yesapti’n` ja`rdeminde ka`rxana resurslari’ ha`m olardi’n` mug`dari’ni’n` o`zgeriwin ag`i’mdag`i’ ta`rtipte baqlaw, buxgalteriyali’q ha`m statistikali’q yesapta sa`wlelendirilmeytug`i’n bir qatar mag`li’wmatlardi’ ko`rsetiw mu`mkin. Ma`selen, qayta o`ndiris normativlerinin` ori’nlani’wi’, sha`rtnama minnetlemelerinin` ori’nlani’wi’, mashina ha`m quri’li’slardan paydalani’w da`rejesi ha`m basqalar yesapqa ali’nadi’.
Operativ yesap xojali’qqa operativ basshi’li’q etiwdi ta`miyinlew ushi’n ekonomikali’q mag`li’wmatlardi’ toplawda tikkeley xojali’q bo`limshelerinde a`melge asi’ri’ladi’. Ayi’ri’m operativ yesap mag`li’wmatlari’nan tek tikkeley ka`rxanada paydalani’li’p qalmastan, al olar ka`rxanag`a basshi’li’q qi’li’wshi’ joqari’ sho`lkemlerde, ha`tteki ekonomika tarmaqlari’ ko`leminde ayri’qsha operativ yesabat ko`rinisinde de uli’wmalasti’ri’li’wi’ mu`mkin. Bunday yesabatlardan bolsa o`nim islep shi’g`ari’wdi’n` mug`dari’ ha`m sapasi’, shiyki zat penen ta`miyinlengenlik da`rejesi, zu`ra`a`tti ji’ynawdi’n` bari’si’ haqqi’ndag`i’ ha`m basqa da mag`li’wmatlardi’ ali’wda paydalani’ladi’.
Qadag`alani’p ati’rg`an xojali’q operatsiyalari’ni’n` mazmuni’ bolyi’nsha operativ yesapta natural ha`m miynet o`lshemleri, ayi’ri’m jag`daylarda bolsa pul o`lshemleri qollani’ladi’.
Atap o`tilgenindey, operativ yesap ta`repinen basqari’w apparati’na usi’ni’latug`i’n mag`li’wmat ku`ndelikli xojali’q operatsiyasi’ni’n` ayi’ri’m bo`limlerinin` mazmuni’ haqqi’nda juwap bere ali’wi’ sebepli za`ru`r. Bul mag`li’wmatti’n` waqi’t arali’g`i’nda shegaralang`anli’g`i’-operativ yesapti’n` birinshi aji’rali’p turi’wshi’ belgisi boli’p yesaplanadi’.
Statistikali’q yesap-mug`dar ko`rsetkishlerinde berilip ja`miyetlik-g`alaba ha`diyselerdi sapa jag`i’nan si’patlap, baqlaw ha`m sa`wlelendiriw ja`ne de ja`miyet progressinin` ni’zamli’qlari’n u`yreniw sistemasi’.
Statistikali’q yesap o`ndirislik ku`shler, o`ndiris qatnasi’qlari’ ha`m ja`miyetlik turmi’stag`i’ siyasiy ha`m ma`deniy protsessler rawajlani’wi’ni’n` tiykarg`i’ ni’zamli’qlari’n ashi’p beredi. Ekonomikani’ basqari’w ushi’n za`ru`r bolg`an mag`li’wmatlardi’ ji’ynaw, statistikali’q jaqtan analizlew ha`m mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a o`z waqti’nda usi’ni’w statistikali’q yesapti’n` tiykarg`i’ wazi’ypasi’. Bul maqsette statistikali’q yesap buxgalteriya ha`m operativ yesap mag`li’wmatlari’nan paydalani’p, usi’ni’n` menen birge olardi’n` du`ziliwine de ta`sir etedi.
U`yrenilip ati’rg`an ha`diyselerdin` qa`siyetinen kelip shi’qqan halda statistikali’q yesapta natural, miynet ha`m pul o`lshemlerinen paydalani’ladi’. Statistikali’q yesap mag`li’wmatlari’n toplaw ha`m qayta islew belgili metodikali’q usi’llari’nan, ma`selen, jalpi’ ha`m tan`lap baqlaw, statistikali’q toplaw, statistikali’q jaqtan toparg`a bo`liw, ortasha mug`darlardi’ yesaplaw, indeksler ha`m basqalardan paydalani’p, xojali’q xi’zmetinin` tiykarg`i’ ni’zamli’qlari’n ashi’p beredi.
Ma`mleketlik basqari’w uyi’mlari’ ta`repinen statistikali’q mag`li’wmatlar tiykari’nda boljawlar islep shi’g`i’ladi’, ekonomikali’q siyasat salasi’ndag`i’ qararlar qabi’l etiledi. Ma`mlekettin` ekonomikasi’n operativ basqari’w boyi’nsha ani’q ilajlar belgilenedi.
Buxgalteriyali’q yesap xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` qarji’lari’ ha`m olardi’n` dereklerinin` ha`reketin sa`wlelendirip, xojali’q protsesinde ju`z beretug`i’n operatsiyalardi’ tikkeley ha`m u`zliksiz baqlap bari’w, baqlaw na`tiyjelerin o`lshew ha`m hu`jjetlerde ra`smiylestiriw, olardi’ birden-bir o`lshemde, yag`ni’y pul ko`rinisinde uli’wmalasti’ri’w ha`m basqari’w qararlari’n tiykarlap beriw ha`m qabi’llaw ushi’n za`ru`r ko`rsetkishlerdi yesaplaw ha`m bahalaw, olardi’ tiyisli mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a usi’ni’w maqsetinde finans-xojali’q xi’zmetin qadag`alaw sistemasi’ boli’p tabi’ladi’.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` o`zine ta`n o`zgesheliklerinen biri, onda barli’q jazi’wlar tiyisli ra`wishte ra`smiylestirilgen hu`jjetler tiykari’nda a`melge asi’ri’ladi’. Bunda hu`jjetler arnawli’ da`lillewshi yuridikali’q ku`shke iye boli’p, mu`lktin` saqlani’wi’ u`stinen qadag`alawdi’ ku`sheytedi ha`m ka`rxana jumi’si’n ekonomikali’q jaqtan analizlewdi ta`miyinleydi.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` tag`i’ bir o`zgesheligi oni’n` u`zliksiz ha`m xojali’q operatsiyalari’n toli’q qamti’p ali’wi’ yesaplanadi’. Buxgalteriyali’q yesap barli’q xojali’q mashqalalari’n toli’q ko`rsetiwdi u`ziliksiz a`melge asi’ri’p, ka`rxanalarda ju`z beretug`i’n xojali’q protsesslerine toli’q si’patlama beredi.
Buxgalteriyali’q yesap natural ha`m miynet o`lshemlerin uli’wmalasti’rg`an jag`dayda barli’q xojali’q qarji’lari’n ha`m xojali’q xi’zmeti protsesindegi olardi’n` tsiklli’q aylani’si’n pul ko`rinisinde sa`wlelendiredi. Bul buxgalteriyali’q yesapti’ operativ ha`m statistikali’q yesaptan o`zgeshe qi’li’p, onnan xojali’q xi’zmetin som menen qadag`alaw qurali’ si’pati’nda paydalani’w mu`mkinshiligin beredi ha`m buxgalteriyali’q yesapti’n` o`zine ta`n qa`siyetin quraydi’. Demek, buxgalteriyali’q yesap tek g`ana pul ko`rinisinde ju`rgiziledi.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` bunday o`zine ta`n qa`siyetleri uzaq o`tmishte ani’qlang`an boli’p, ma`selen, 1590-ji’lda ispan ali’mi’ Bartalameo de Salazano ta`repinen to`mendegishe ko`rsetilgen: «Buxgalteriyali’q yesap barli’q ilim ha`m o`nerlerden joqari’ turadi’, o`ytkeni ha`mme og`an mu`ta`jlik sezedi, ol bolsa hesh kimge qarata mu`ta`jlik sezbeydi. Buxgalteriyali’q yesapsi’z du`nya basqari’wsi’z qalg`an ha`m adamlar bolsa bir-birlerin tu`sine almag`an bolar edi».<sup>1</sup>
Buxgalteriyali’q yesapti’n` joqari’da atap o`tilgen abzalli’qlari’n a`melde qollani’w xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt, finans-xojali’q xi’zmeti haqqi’nda isenimli mag`li’wmatlardi’ toplawg`a ha`m usi’ni’wg`a mu`mkinshilik beredi. Bunda yesap mag`li’wmatlari’n basqari’wdi’n` u`sh funktsiyasi’n: rejelestiriw, qadag`alaw ha`m bahalawdi’ a`melge asi’ri’wdi’ ta`miyinleydi.
Rejelestiriw belgili maqsetti qoyi’wdi’ o`z ishine alg`an isler ta`rtibin qa`liplestiriw ha`m kem qa`rejet jumsag`an halda og`an erisiw variantlari’n tabi’w protsesin na`zerde tutadi’.
Qadag`alaw rejelestirilgen islerdin` haqi’yqattan da a`melge asi’ri’li’wi’n baqlap bari’w boyi’nsha ila`jlar kompleksin o`z ishine aladi’. Bunday jag`dayda buxgalterden haqi’yqi’y qa`rejetlerdi ha`m da`ramatlardi’ reje ko`rsetkishleri menen sali’sti’ri’wdi’ o`z ishine alg`an mag`li’wmatlar talap etiledi.
Bahalaw basqari’w qararlari’ni’n` qabi’l etiliwinin` pu`tkil sistemasi’n u`yreniw protsesi boli’p tabi’ladi’. Bazar sha`rayati’nda bahalawdi’ duri’s tan`law birinshi gezekte ti’g`i’z baylani’s arqali’ a`melge asi’ri’li’p, qoyi’lg`an maqsetke erisilgenin ob`ektiv bahalawg`a mu`mkinshilik beredi. Eger bul maqsetke erisilmegen bolsa, sebep nede ekenin ani’qlaw a`hmiyetli. Bunda to`mendegiler derek boli’p yesaplanadi’:
-usi’ni’lg`an yesap mag`li’wmatlari’ tiykari’nda xojali’q xi’zmeti faktlerin natuwri’ interpretatsiya etilgen waqi’tta rejelestiriwde jol qoyi’lg`an kemshilikler;
-tekseriwlerdin` itibarsi’zli’g`i’, olarg`a qi’si’m jasaw, tekseriw bari’si’nda eskertiwshi sharalardi’n` o`z waqti’nda ori’nlanbag`anli’g`i’ ha`m basqa da kelip shi’g`atug`i’n qadag`alawdag`i’ kemshilikler;
-maqsettin` o`zinin` natuwri’ tan`lang`anli’g`i’.