1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

5.Buxgalteriya esabinin` usillari haqqinda tu`sinik.
Buxgalteriyali’q yesap metodikasi’n qurawshi’ tiykarg`i’ usi’llar (elementler) to`mendegilerden ibarat: hu`jjetlestiriw ha`m inventarizatsiya; bahalaw ha`m kalkulyatsiya (o`nimler, ori’nlang`an jumi’s ha`m xi’zmetlerdin` o`zine tu`ser bahasi’n ani’qlaw); schetlar sistemasi’ ha`m eki jaqlama jazi’w; balans ha`m yesabat.
Buxgalteriyali’q yesap ju`z berip ati’rg`an xojali’q operatsiyalari’n hu`jjetlerde u`ziliksiz ha`m toli’g`i’ menen sa`wlelendiriwden baslanadi’. Hu`jjetlestiriw-bul ju`z bergen operatsiyani’ da`slepki dizimge ali’w usi’li’. Hu`jjetlerde xojali’q operatsiyalari’ni’n` mazmuni’, olardi’n` mug`dari’ ha`m sapasi’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar sa`wlelendiriledi. Hu`jjetlerde sa`wlelendirilgen xojali’q operatsiyalari’ni’n` tuwri’li’g`i’ ushi’n juwapker adamlar qoli’ menen tasti’yi’qlani’p, olardi’n` da`lillewshi ku`shi ta`miyinlenedi.
Hu`jjetlestiriw-buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ni’n` ani’qli’g`i’n ha`m isenimliligin ta`miyinley oti’ri’p, mu`lklerdin` saqlani’wi’n qatan` qadag`alaw, u`nemlewge a`mel etiw ha`m xojali’q jumi’si’ni’n` bari’si’nda qarji’lardan maqsetli paydalani’wdi’n` a`hmiyetli sha`rti. Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ bar qarji’lar menen bir qi’yli’ boli’wi’ kerek. Bunday bir qi’yli’li’qti’ ta`miyinlew ushi’n waqti’-waqti’ menen inventarizatsiya o`tkerip turi’w kerek.
Inventarizatsiya-bul sanaw, o`lshew ha`m basqa jollar menen ka`rxanani’n` mal-mu`lkin dizimge ali’w, ali’ng`an mag`li’wmatlari’ menen sali’sti’ri’w, tabi’lg`an kemis, arti’q shi’g`i’w, jog`ali’wlar ha`m basqalar usag`an pari’qlardi’ hu`jjetler tiykari’nda ra`smiylestiriw, bul pari’qlardi’n` sebeplerin ha`m ayi’pkerlerin ani’qlawdan ibarat.
Buxgalteriyali’q yesapta ka`rxana qarji’lari’n sa`wlelendiriw ushi’n hu`jjetlerde ko`rsetilgen xojali’q operatsiyalari’n natural ha`m miynet o`lshemi ko`rsetkishlerin pul ko`rinisinde bahalaw kerek. Bahalaw-bul hu`jjetlerde ko`rsetilgen xojali’q operatsiyalari’n pulda ko`rsetiw usi’li’. Ol ha`r qi’yli’ na`rselerden quralg`an xojali’q qarji’lari’n birden-bir pul tu`rinde ko`rsetiwimkani’n beredi.Ka`rxanalar qarji’lari’n bahalawda olardi’n` haqi’yqi’y o`ndiris yaki sati’p ali’w boyi’nsha o`zine tu`ser bahasi’ tiykar boladi’. Hu`jjetlerde ko`rsetilgen ha`m pulda bahalang`an barli’q xojali’q operatsiyalari’ buxgalteriyali’q schetlari’na jazi’ladi’. Buxgalteriyali’q yesap schetlari’-bul ka`rxana qarji’lari’, olardi’n` payda boli’w derekleri ha`m ka`rxanani’n` xojali’q protseslerin toparg`a bo`liw, ag`i’mdag`i’ ta`rtipte sa`wlelendiriw ha`m qadag`alaw usi’li’.
Xojali’q qarji’lari’, olardi’n` qurali’w derekleri ha`m xojali’q protseslerinin` ha`r bir topari’ boyi’nsha ji’yma mag`li’wmatlar ali’w ushi’n
ekonomikali’q mazmuni’na qaray bir qi’yli’ bolg`an xojali’q operatsiyalari’n toparg`a bo`liwde schetlardan paydalanadi’.
Xojali’q operatsiyasi’ buxgalteriyali’q schetlarda sa`wlelendiriw eki jaqlama jazi’w usi’li’ ja`rdeminde a`melge asi’ri’ladi’. Bul usi’l xojali’q operatsiyalari’ni’n` eki ta`repli qa`siyetke iye ekeninen kelip shi’g`adi’. Ma`selen, materialli’q bayli’qlar sati’p ali’w menen baylani’sli’ bolg`an xojali’q operatsiyasi’ bir ta`repten materialli’q bayli’qlar rezervin ko`beytse, ekinshi ta`repten pul qarji’lari’ni’n` kemeyiwine ali’p keledi. Qari’ydarda bul operatsiya sa`wlelendirilgende sati’p ali’ng`an materiallardi’n` kirisi ha`m tovar jetkerip beriwshige to`lengen pul qarji’lari’ni’n` shi’g`i’si’ boyi’nsha ko`rsetkishler o`z-ara baylani’sadi’. Tovar jetkerip beriwshi bul operatsiyani’ sa`wlelendirgende qari’ydardan kelgen puldi’n` ko`beyiwi ha`m og`an sati’lg`an materialdi’n` kemeyiwin o`z-ara baylani’sli’qta ko`rsetedi.
Materiallardi’ tayarlaw, o`nim islep shi’g`ari’w, jumi’s ori’nlaw ha`m xi’zmet ko`rsetiw menen baylani’sli’ shi’g`i’nlar buxgalteriyali’q yesapti’n` bo`lek schetlari’nda ag`i’mdag`i’ ta`rtipte toparg`a bo`linedi. Tayarlang`an materiallar, islep shi’g`i’lg`an o`nimler, ori’nlang`an jumi’s ha`m ko`rsetilgen xi’zmettin` o`zine tu`ser bahasi’n ani’qlaw buxgalteriyali’q yesapta kalkulyatsiya delinedi. Kulkulyatsiyani’n` reje, normativ, ku`tilip ati’rg`an (provizor) ha`m yesabat usag`an tu`rleri bar. Esabat kalkulyatsiyalari’ buxgalteriyali’q yesap schetlari’ndag`i’ jazi’wlar tiykari’nda du`ziledi. Kalkulyatsiya qag`i’ydalari’n joqari’ organlar belgileydi ha`m olar barli’q ka`rxanalar ushi’n ma`jbu`riy boli’p yesaplanadi’.
Buxgalteriyali’q yesap schetlari’nda sa`wlelendirilgen ka`rxana qarji’lari’, qarji’lardi’n` derekleri, xojali’q protsessleri ha`m olardi’n` na`tiyjeleri haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar waqti’-waqti’ menen balans tu`rinde uli’wmalasti’ri’li’wi’ za`ru`r. Balansta xojali’q qarji’lari’ haqqi’nda mag`li’wmatlar sa`wlelendirilip, onda xojali’qta qanday qarji’lar boli’wi’ ha`m olar qaysi’ derekler yesabi’nan quralg`ani’ ko`rsetiledi. Balans bar qarji’lar menen olardi’n` qurali’w dereklerin sali’sti’ri’p, xojali’qti’n ahwali’n u`yreniw mu`mkinshiligin beredi.
Awi’l xojali’q ka`rxanalari’ni’n` xojali’q jumi’si’ haqqi’nda juwmaq shi’g`ari’w ushi’n xojali’q qarji’lari’, olardi’n` jaylasti’ri’li’wi’ ha`m qurali’w dereklerin ko`rsetiwshi mag`li’wmatlarg`a iye bolg`an balanstan ti’sqari’ ka`rxanadag`i’ ayi’ri’m bo`limler xojali’q jumi’si’ni’n` uli’wma ko`rsetkishleri, xojali’q jumi’si’ni’n` arnawli’ ta`replerin si’patlaytug`i’n ko`rsetkishler de za`ru`r boladi’. Bunday ko`rsetkishlerge iye boli’w buxgalteriyali’q yesap metodikasi’ni’n` a`hmiyetli usi’llari’nan bolg`an yesabat ja`rdeminde erisiledi. Belgili da`wirge tiyisli bolg`an xojali’q jumi’si’n sa`wlelendiriwshi uli’wmalasti’ri’lg`an xojali’q protsesi ha`m toparg`a bo`letug`i’n ha`m o`z-ara baylani’sti’ ta`miyinleytug`i’n ko`rsetkishlerdi sa`wlelendiriwshi formalar ji’yi’ndi’si’ yesabat delinedi.
Onnan sha`rtnamani’n` ori’nlani’wi’n qadag`alaw, ka`rxanani’n` xi’zmetin ekonomikali’q analizlew ha`m kelesi da`wirler ushi’n reje islep shi’g`i’wda paydalani’ladi’.