1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже


Buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ printsipleri ha`m olardi’n` qi’sqasha si’patlamasi’



Download 1,39 Mb.
bet25/89
Sana23.02.2022
Hajmi1,39 Mb.
#179353
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   89
Bog'liq
1 Канигликке кирис лекция тексти Тазасы 120520143629

Buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ printsipleri ha`m olardi’n` qi’sqasha si’patlamasi’. Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’n yesapti’n` basqa tu`rlerinde qa`liplesetug`i’n mag`li’wmatlar menen sali’sti’rg`anda pari’q qi’latug`i’n belgileri oni’n` tiykarg`i’ printsiplerine su`yenedi. Olarg`a tiykarlang`an halda ha`r bir xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt ta`repinen belgili o`nim, jumi’s ha`m xi’zmetler bazari’nda o`zinin` finansli’q-xojali’q strategiyasi’ islep shi’g`i’ladi’.
Buxgalteriyali’q yesap haqqi’ndag`i’ ni’zamni’n` 3-statyasi’na muwapi’q buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ printsipleriне үзликсизлик, исенимлилик, көрсеткишлериниң салыстырмалылығы есапланады.
Буннан тысқары buxgalteriyali’q yesapti’n` printsipleriне төмендегилер киреди.
-buxgalteriyali’q yesapti’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nda ju`rgiziw;
-u`zliksizlik;
-xojali’q operatsiyalari’, aktivler ha`m passivlerdi pulda bahalaw;
-ani’qli’q;
-esaplaw;
-aldi’n-ala ko`re biliw (di’qqatli’ boli’w);
-mazmunni’n` formadan u`stinligi;
-ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’;
-finans yesabati’ni’n` biyta`repligi;
-esabat da`wiri da`ramatlari’ni’n` ha`m qa`rejetlerinin` muwapi’qli’g`i’;
-aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` haqi’yqi’y bahalani’wi’.
Ha`r bir printsiptin` ma`nisin ashi’w ushi’n olarg`a toli’g`i’raq toqtali’p o`temiz. Demek, buxgalteriyali’q yesapti’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nda ju`rgiziw bul barli’q xojali’q operatsiyalari’ni’n` buxgalteriyali’q yesap schetlari’nda eki ma`rte, yag`ni’y bir schetti’n` debetinde ekinshi schetti’n` kreditinde bir qi’yli’ summalarda sa`wlelendiriliwin bildiredi. Sog`an baylani’sli’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nan paydalani’p schetlar baylani’si’ (korrespondentsiyasi’) du`zilgeninde u`sh na`rse: xojali’q operatsiyasi’ni’n` mazmuni’ (bayani’), debetleniwshi schet ha`m kreditleniwshi schet qatnasadi’. Bul printsip u`lken qadag`alaw a`hmiyetine iye. O`ytkeni, bir xojali’q operatsiyasi’ bar waqi’tti’n` o`zinde bir qi’yli’ summada eki ma`rt (eki jerde)-bir schetti’n` debetinde, ekinshi schetti’n` bolsa kreditinde sa`wlelendirilip, summalarda pari’q ani’qlang`anda bul operatsiya boyi’nsha qa`tege jol qoyi’lg`anli’g`i’ ha`m oni’n` ayi’pkeri belgili boladi’.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` u`zliksizligi ka`rxanani’n` barli’q xi’zmeti dawami’nda payda bolatug`i’n barli’q xojali’q operatsiyalari’ tasti’yi’qlang`an ta`rtip ha`m buxgalteriyali’q yesap ha`m de yesabatti’n` normativleri tiykari’nda du`zilip, jazi’li’p bari’li’wi’n talap etedi.
Xojali’q operatsiyalari’, aktivlerdi ha`m passivlerdi pulda bahalaw printsibi olardi’ birden-bir universal o`lshem pulda ko`rsetiwdi bildiredi. Bunday bahalawdi’n` haqi’yqi’yli’g`i’ ha`m tuwri’li’g`i’ pu`tkil buxgalteriyali’q yesap sistemasi’n du`ziwde u`lken a`hmiyetke iye boladi’.
Mag`li’wmatlardi’n` ani’qli’g`i’ da`slepki yesap hu`jjetlerin ju`rgiziw ha`m buxgalteriyali’q yesap registrlerin tolti’ri’wdan buxgalteriya balansi’ ha`m finans yesabati’ni’n` basqa formalari’n usi’ni’wg`a shekem bolg`an pu`tkil buxgalteriyali’q yesapti’ ju`rgiziw ha`m finans yesabati’n du`ziwdin` tiykarg`i’ printsibi boli’p yesaplanadi’.
Esaplaw printsibi tiyisli mag`li’wmatlar qaysi’ da`wirde jo`netilgen (is ha`m xi’zmetler ori’nlang`an) bolsa, ha`tte pul qarji’lari’ sati’wshi’ni’n` scheti’na kelip tu`spegen bolsa da, olardi’ sati’wdan ali’natug`i’n da`ramatlar usi’ da`wirge ali’p bari’li’wi’n talap etedi. Shi’g`i’nlar da qaysi’ da`wirde a`melge asi’ri’lg`an bolsa, olar ka`rxana ta`repinen bul yesabat da`wirinde to`lengenine qaramastan usi’ yesabat da`wirinde sa`wlelendiriledi. Demek, sati’wdan ali’natug`i’n da`ramat o`nimler jo`netilgen yaki xi’zmetler ko`rsetilgen waqi’tta ani’qlanadi’. Lekin, ekonomikali’q rawajlani’wdi’n` ha`zirgi basqi’shi’ndag`i’ belgili qa`siyetlerin yesapqa ali’p, bul printsipti qollani’w ta`rtibi buxgalteriyali’q yesapti’n` tiyisli milliy standartlari’ menen ayqi’nlasti’ri’w mu`mkin.
Aldi’n ala biliw yaki di’qqatli’li’q printsibi yesabatta aktivlerdi ha`m paydani’ asi’ri’p, minnetlemelerdi bolsa pa`seytip bahalawg`a jol qoymawdi’ talap etedi.
Na`tiyjede potentsial jog`alti’wlardi’ yaki zi’yanlardi’ sa`wlelendiriw ushi’n ka`rxanag`a potentsial paydani’ sa`wlelendiriwge qarag`anda kem tiykar kerek boladi’. Bul printsipke muwapi’q en` pa`s da`rejede, yag`ni’y o`zine tu`ser bahasi’ yaki bazar bahasi’ boyi’nsha bahalaw ta`rtibine a`mel etiw kerek. Bul soni’ an`latadi’, eger ka`rxana o`z aylani’s qarji’lari’n bir bahada sati’p ali’p, biraz waqi’ttan son` oni’n` bazar bahasi’ tu`sip ketse, onda oni’ yesabatta ag`i’mdag`i’ bazar bahasi’ boyi’nsha bahalap, parqi’ ag`i’mdag`i’ da`wirdin` finans na`tiyjesine ali’p bari’ladi’. Eger de bul yesabat da`wirinde aylani’s qarji’lari’ni’n` bazar bahasi’ o`sse, ka`rxana o`z aktivlerin usi’ bazar bahasi’ boyi’nsha satqang`a shekem o`z hu`jjetlerine o`zgertiw kirgizbeydi. Bunday jantasi’w bazardag`i’ jag`daydi’n` o`zgeriwshen`ligi ha`m menshik iyelerinin` ha`m de xojali’q jumi’si’ menen baylani’sli’ bolg`an qa`wip-qa`terlerdi buxgalteriyali’q yesapta sa`wlelendiriwge mu`mkinshilik beredi. Demek, ka`rxana o`z aylani’s qarji’lari’n satqang`a shekem olardi’ bul eki bahadan pa`s bahada sa`wlelendiriwi lazi’m.
Usi’ni’n` menen birge bul printsip jasi’ri’n rezerv jarati’wg`a yaki aylani’s qarji’lari’n ko`beytip jiberiwge huqi’q bermeydi. O`ytkeni, finansli’q yesabat biyta`rep ha`m ani’q boli’wi’ lazi’m.
Mazmunni’n` formadan u`stinligi printsibine muwapi’q xojali’q operatsiyalari’ ha`m basqa ha`r qi’yli’ ekonomikali’q ha`diyselerdi hu`jjetlerde ha`m yesabatlarda o`zlerinin` ekonomikali’q mazmuni’na muwapi’q ayqi’n belgili bolatug`i’n etip sa`wlelendiriliwi lazi’m.
Ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’ printsibi, birinshiden, ka`rxana jumi’si’ haqqi’nda mag`li’wmatlardi’n` basqa ka`rxanalar jumi’si’ haqqi’nda uqsas mag`li’wmatlar menen sali’sti’ri’wdi’ da ta`miyinleydi. Qalaberse, belgili ka`rxanada qollani’latug`i’n buxgalteriyali’q yesap metodlari’nda izbe-izlik saqlani’wi’ ha`m usi’ni’n` menen birge oni’n` birqansha yesabat da`wirlerindegi jumi’si’ tuwri’si’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’n` sali’sti’ri’wg`a bolarli’g`i’ da ta`miyinleydi.
Bul printsip tiyisli mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a ka`rxana na`tiyjeliligi ha`m finans jag`dayi’ rawajlani’wi’ni’n` bari’si’n ani’qlawda ja`rdem beredi. Olar ha`r qi’yli’ ka`rxanalardi’n` finans yesabatlari’n sali’sti’ri’w mu`mkinshiliklerine de iye boli’wi’ lazi’m.
Birdey waqi’tti’n` o`zinde ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’ni’n` za`ru`rligi unifikatsiyalang`an yesap standartlari’n kiritiwge tosi’q bolmawi’ lazi’m. Eger ka`rxanani’n` tasti’yi’qlang`an yesap siyasati’ ori’nli’ ha`m ani’qli’q sapa belgilerine muwapi’q bolsa, operatsiyalar sonday ta`rizde dawam ettiriliwi yaki ha`diyselerdi sa`wlelendiriw ushi’n yesapti’ usi’nday dawam ettiriw qolaysi’z boli’p yesaplanadi’.
Mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar buri’n belgili bir mu`ddet o`tkennen son` ka`rxana finans jag`dayi’n sali’sti’ri’wg`a za`ru`rligi sebepli finansli’q yesabatlar aldi’n`g`i’ da`wirler ushi’n tiyisli mag`li’wmatlardi’ sa`wlelendiriwi a`hmiyetli oli’p tabi’ladi’.
Finans yesabati’ni’n` biyta`repligi, oni’n` ha`r qi’yli’ tosqi’nli’qlardan awlaq boli’wi’ menen tu`sindiriledi. Eger finans yesabati’n na`zerde tuti’lg`an na`tiyjege erisiw ushi’n qarar yaki pikirler qabi’l etiwge ta`sir jasaytug`i’n bolsa, onda biyta`rep boli’p yesaplanbaydi’.
Biyta`replik printsibine muwapi’q ka`rxana tiyisli da`wirler ushi’n o`z jumi’si’ni’n` na`tiyjeleri haqqi’nda finans yesabati’ ko`rinisinde ma`pdar uyi’mlarg`a yesabat berip turi’wi’ lazi’m.
Esabat da`wiri da`ramatlari’ni’n` ha`m qa`rejetlerinin` muwapi’qli’g`i’. Bul printsip tek usi’ yesabat da`wirinde da`ramat ali’w menen baylani’sli’ qa`rejetler g`ana usi’ yesabat da`wirinde sa`wlelendiriliwin bildiredi. Eger qa`rejetlerdin` ha`m da`ramatlardi’n` ayi’ri’m tu`rleri ortasi’nda tikkeley baylani’sti’ ani’qlaw qi’yi’n bolsa, onda qa`rejetler belgili bir qolay sali’sti’ri’w usi’li’na muwapi’q birneshe yesabat da`wirleri ortasi’nda bo`listiriledi. Bug`an mi’sal etip, bir neshe ji’llarg`a bo`listiriletug`i’n amortizatsiya qa`rejetlerin keltiriw mu`mkin. Kelesi da`wir qa`rejetleri de solardan boli’p, olar qaysi’ da`wirlerde da`ramat keltirse, sol da`wirlerde yesapqa ali’nadi’. Bul printsip yesaplaw printsibi menen baylani’sli’ qa`rejetler bir yesabat da`wirinde yesapqa ali’ni’wdi’ ta`miyinleydi. Ma`selen, eger sati’wdan ali’ng`an tu`sim 2004-ji’lda yesapqa ali’ng`an bolsa, sati’lg`an o`nimnin` o`zine tu`ser bahasi’ 2005-ji’lda sa`wlelendiriliwi mu`mkin emes.
Aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` haqi’yqi’y bahalaw printsibi aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` o`zine tu`ser bahasi’ yaki sati’p ali’w bahasi’, olardi’ bahalawdi’n` tiykari’ ekenligin talap etedi.

Download 1,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish