1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

4.Buxgalteriya esabının` quramlıq du`zilisi – finanslıq ha`m basqarıw esabı
Bazar ekonomikasi’ni’n` buxgalteriyali’q yesapti’n` aldi’na qoyatug`i’n talaplari’ rejeli-bo`listiriw ekonomikasi’na qarag`anda a`dewir ken`. Bul en` a`wele basqari’w maqsetlerinin` xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt juwmaqlawshi’ na`tiyjesi—payda ali’wg`a qarati’lg`anli’g`i’ menen baylani’sli’. Ha`zirgi sha`rayatta buxgalteriyali’q yesap bul jag`daydan kelip shi’g`i’p u`sh bag`darda qayta qa`liplesken. (-si’zi’lma)

Buxgalteriyaliq esap

Finansliq esap

Basqariw esabы

Saliq esabi


Finansli’q yesap si’rtqi’ mag`li’wmattan paydalani’wshi’lardi’n` talabi’n qanaatlandi’ri’wg`a qarati’lg`an.
Basqari’w yesabi’ xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` basqari’w apparati’na xi’zmet ko`rsetedi ha`m oni’n` ag`i’mdag`i’ wazi’ypalari’ (o`ndirislik yesap) usag`an strategiyali’q maqsetlerge (strategiyali’q yesap) qarati’lg`an.
Sali’q yesabi’ sali’qlardi’n` ayri’qsha tu`rleri boyi’nsha sali’qqa tarti’latug`i’n bazani’ tuwri’ yesaplaw ha`m byudjet penen o`z waqti’nda yesaplasi’wdi’ ta`miyinlewge bag`darlang`an.
Solay etip, basqari’wdi’n` ko`rip shi’g`i’lg`an rejelestiriw, qadag`alaw ha`m qabi’l etilgen qararlardi’n` ori’nlani’wi’ni’n` na`tiyjeliligin bahalaw usag`an funktsiyalari’ buxgalteriyali’q yesap arqali’ a`melge asi’ri’ladi’. Oni’n` mag`li’wmat sistemasi’ ishki ha`m si’rtqi’ mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt finans-xojali’q xi’zmeti haqqi’nda ani’q tu`sinik beredi.
Басқарыў есабының қәлиплесиў тарийхы.Республикамызда басқарыў есабын айрықша пəн сыпатында раўажландырыў бағдарларын белгилеў оның қәлиплесиў тарийхын үйрениў зəрүрлигин билдиреди.
Басқарыў есабы бухгалтерия есабының қурамына өз бетинше пəн сыпатында 1972 жылда тəн алынған. Бул ўақытта бухгалтерлердиң Америка ассоциациясы тəрепинен басқарыў есабы бойынша питкериўшилерге бухгалтер-анализлеўши қəнигелигин беретуғын диплом бағдары ислеп шығылған еди. Өз бетинше окыў пəни сыпатында басқарыў есабы жоқары оқыў орынларының оқыў жобасына киритилген еди. Оның пайда болыўы ҳəм қәлиплесиўи калькуляция ҳəм өндирислик есапларының раўажланыўы менен байланыслы.
Калькуляция есабы хожалық есабы пайда болыўы менен бир ўақыттың өзинде келип шыққан ҳəм товар алмасыў машқалалары нəтийжеси болып есапланады. «Калькуляция» сөзи латын тилинен алынған болып, сөзбе-сөз аўдармасында «сalcul»- тас, яғный «таслар менен санаў» мəнисин аңлатады. Еки жақлама жазыўдың пайда болыўы калькуляция есабының раўажланыўын жəнеде жоқарырақ басқышқа көтерди. Кəрхананың улыўма бухгалтериясы қатарына калькуляция есабының ажыратылып көрсетиўи, бухгалтерия есабын шөлкемлестириў мүмкиншилигин берди.
Базар қатнасықлары шәраятында бухгалтерия есабын беккемлеў, соның ишинде информацияларды өз ўақтында пайдаланыўшыларға жеткериў, коммерция сырының сақлаўшыны тəмийинлеў, кархана бухгалтериясының еки ғəрезсиз бөлеги: финанслық ҳəм калькуляция есабына бөлиниўин шəрт етип қойылды.
XX əcирдиң 40 жыллары ақырында АҚШ ҳəм Европаның айырым мəмлекетлеринде “Өндирислик есабы” атамасы əсте ақырын “Басқарыў есабы” атамасына алмаса баслады. Усы дəўирде бухгалтерия есабы басқарыў сиясатының жүзеге келиўи ҳəм əмелге асырыўын да актив қатнаса баслады, бухгалтерлер болса прогнозлаў, жобаластырыў, басқарыў қарарларын қабыллаў ҳəм кəрхана басқарыў хызметлерин информация менен тəмийинлеў олардың үстинен бақлап барыў тараўында хызмет ете баслады.
Басқарыў ҳəм өндирислик есабы ортасындағы байланыслылық. Өндирислик есабы өндирис қəрежетлерин ҳəм кəрхана дəраматын басқарыў ҳəм өндирис рентабеллигин асырыў мүмкиншилигин анықлағанда көзге түседи. Ол кəрханада өним өндириў ҳəм сатыў менен байланыслы барлық мəселелерде тереңирек сəўлелениўи зəрүр.
Финанслық ҳəм басқарыў есабының өз-ара байланыслылығы. Кəрханаларда бухгалтерия есабының келешегин раўажландырыў финанслық ҳəм басқарыў есабы, оның керекли қурам бөлимлери ортасындағы байланысын үйрениўди билдиреди.
Финанслық есабының қабылланған принципи басқарыў есабында əмел қылыныўы мүмкин, себеби кəрхана баслықлары өз хызметлеринде улыўма тексерилмеген болжаўлар ҳəм пикирлерге таянып жумыс ислеўи мүмкин емес. Буннан басқа ҳəр еки киши система информациясынан басқарыў қарарлары қабыллаў ушын пайдаланылады.
Финанслық ҳəм басқарыў есабы ортасындағы қарама-қарсылықты төмендегише түсиндириў мүмкин.