1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

3.Buxgalteriya esabinin` predmeti ha`m ob`ekti.
(Buxgalteriyali’q yesapti’n` predmeti ha`m ob`ektleri)
Bizge belgili, ana yaki mi’na tarawdi’ u`yreniwshi ha`r bir pa`n o`z predmeti, yag`ni’y u`yreniletug`i’n ob`ektlerine ha`m metodikasi’, yag`ni’y usi’ predmetti u`yreniw usi’llari’ni’n` ilimiy tiykarlang`an kompleksine iye boli’wi’ lazi’m. Sonday-aq, buxgalteriyali’q yesap ta ekonomikali’q pa`nlerdin` erkin bir tarmag`i’ si’pati’nda o`z predmetine ha`m metodikasi’na iye.
Xojali’q qarji’lari’ (aktivleri), olardi’n` derekleri (passivler) ha`m qarji’lardi’n` ken`eytilgen qayta o`ndiris protsesindegi tsiklli’q aylani’si’ ha`m jumi’s na`tiyjeleri buxgalteriyali’q yesapti’n` predmeti boli’p tabi’ladi’.
Respublikami’zda buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ a`mel etetug`i’n sub`ektleri ka`rxanalar (aktsiyatsionerlik jəmiyetleri, shirket xojali’qlari’, o`ndirislik birlespeler, qospa ka`rxanalar, kishi ka`rxanalar, fermer ha`m diyqan xojali’qlari’ ha`m t.b.) boli’p, olar ma`mleket ekonomikasi’ni’n` birden-bir sistemasi’ni’n` strukturali’q bo`limsheleri boli’p tabi’ladi’.
Ka`rxanalar xojali’q xi’zmeti a`meldegi ni’zamshi’li’q ha`m tasti’yi’qlang`an biznes-rejesine muwapi’q a`melge asi’ri’li’p miynet o`nimdarli’g`i’n artti’ri’wg`a, resurslardi’ og`ada tejep sarplawg`a, o`nimnin` sapasi’n jaqsi’law ha`m o`zine tu`ser bahasi’n pa`seytiwge, paydani’ ko`beytiw ha`m na`tiyjede rentabellikti o`siriwge ja`rdem beriwi kerek.
Joqari’da ko`rsetip o`tilgenindey-aq, buxgalteriyali’q yesap isbilermenlikti rawajlandi’ri’w ha`m biznesti basqari’wda u`lken a`hmiyetke iye. Biraq, buxgalteriyali’q yesap ka`rxana xojali’q xi’zmetinin` pulda ko`rinetug`i’n bo`legin g`ana sa`wlelendiredi. Bul bolsa buxgalteriyali’q yesapti’n` ob`ektlerin belgilep beredi.
«Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ ni’zamni’n` 4-statyasi’na muwapi’q «Tiykarg`i’ ha`m ag`i’mdag`i’ aktivler, minnetlemeler, jeke kapital, zapaslar, da`ramatlar ha`m qa`rejetler, payda, zi’yanlar ha`m olardi’n` ha`reketi menen baylani’sli’ xojali’q operatsiyalari’ buxgalteriyali’q yesapti’n` ob`ektleri boli’p tabi’ladi’». Ka`rxanalar o`z xojali’q jumi’si’n a`melge asi’ri’wi’ ushi’n za`ru`r qarji’lar, mashinalar, quri’lmalar, pul, materialli’q bayli’qlar ha`m basqalarg`a iye boli’wi’ kerek. Bul qarji’lardi’n` qurami’ ha`m ko`lemi ka`rxanalardi’n` xojali’q xi’zmetine baylani’sli’ boli’p, olardi’n` biznes-rejeleri menen belgilenedi.
Ka`rxanalardi’n` xojali’q jumi’si’n a`melge asi’ri’w ushi’n mo`lsherlengen xojali’q qarji’lari’ ka`rxanani’n` o`ziniki, bank krediti si’pati’nda ka`rxanag`a ali’ni’wi’ ha`m qari’zg`a ali’ng`an boli’wi’ mu`mkin. Sog`an baylani’sli’ olar buxgalteriyali’q yesapta eki bag`darda: birinshiden, qurami’ ha`m jaylasi’wi’ boyi’nsha, ekinshiden qa`liplesiw derekleri ha`m qanday maqsetke mo`lsherlengenligi boyi’nsha sa`wlelendiriledi.
Xojali’q qarji’lari’ni’n` qurami’ ha`m jaylasi’wi’ boyi’nsha yesapqa ali’w ka`rxanani’n` belgili qarji’lari’ (mashinalar, imarat ha`m quri’li’slar, material ha`m o`nimler ja`ne t.b.) haqqi’nda mag`li’wmat yesaplansa, olardi’n` ju`zege keliw derekleri ha`m belgileniwi boyi’nsha yesapta sa`wlelendiriw bolsa, bul qarji’lardi’n` jeke mu`lk ha`m de olardi’n` ka`rxanag`a qosi’lg`anli’g`i’ yaki waqti’nsha paydalani’p ati’rg`anli’g`i’ ha`m xojali’q qarji’lari’ni’n` qanday maqsetlerge mo`lsherlengenligin ani’qlaw imkani’n beredi.
Xojali’q qarji’lari’ni’n` qurami’ ka`rxanalar jumi’si’ni’n` bag`dari’na baylani’sli’ (sanaat, awi’l xojali’g`i’, sawda ha`m t.b.).
Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektlerdin` aktivleri (qarji’lari’)ni’n` qurami’ si’zi’lmada ko`rsetilgen. Aktivler ma`nisi, qurami’ ha`m jaylasi’wi’na boyi’nsha eki toparg`a bo`linedi.
I. Uzaq mu`ddetli aktivler.
II. Ag`i’mdag`i’ aktivler.
Uzaq mu`ddetli aktivlerge tiykarg`i’ qurallar, materialli’q emes aktivler, uzaq mu`ddetli investitsiyalar, ornati’latug`i’n a`sbap-u`skeneler, kapital qoyi’lmalar ha`m uzaq mu`ddetli debitorli’q qari’zlar ha`m keshiktirilgen qa`rejetler kiredi. Bulardi’n` mazmuni’n tu`siniw ushi’n ayi’ri’mlari’na toli’g`i’raq toqtap o`temiz.
Tiykarg`i’ qurallar—ka`rxana xojali’q xi’zmetin ju`rgiziwde uzaq dawam etetug`i’n waqi’t dawami’nda, o`nim islep shi’g`ari’w, jumi’s ori’nlaw ha`m xi’zmet ko`rsetiw yaki administrativlik ha`m ja`miyetlik-ma`deniy funktsiyalardi’ a`melge asi’ri’w bari’si’nda paydalani’latug`i’n materialli’q aktivler boli’p tabi’ladi’.
To`mendegi o`lshemlerge juwap beretug`i’n materialli’q aktivler tiykarg`i’ qurallar qurami’na kirgiziledi:
a) xi’zmet mu`ddeti 1 ji’ldan arti’q;
b) bir birligi (komplekt)inin` bahasi’ O`zbekstan Respublikasi’nda belgilengen en` kem is haqi’ni’n` 50 esesinen aslam bolg`an (sati’p ali’w waqti’nda) predmetler.
Tiykarg`i’ qurallarg`a jer, jerdi abadanlasti’ri’w, imaratlar, quri’li’slar, tirkewshi quri’lmalar, mebel ha`m ofis u`skeneler, kompyuter u`skeneler ha`m yesaplaw texnikasi’, transport qurallari’, jumi’s islewshi ha`m o`nim beriwshi haywanlar ja`ne basqa da sog`an uqsaslar kiredi. Tiykarg`i’ qurallardi’ yesapqa ali’w metodikasi’ №5 «Tiykarg`i’ qurallar» atamali’ BEMSda keltirilgen (O`zbekstan Respublikasi’ A`dillik ministrliginde 20-yanvar 2004-ji’l 1299 san menen dizimge ali’ng`an).
№7 «Materialli’q emes aktivler» atamali’ BEMSni’n` 7-ba`ntine muwapi’q materialli’q emes aktivler—materialli’q-shiyki zat formasi’na iye bolmag`an, xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt ta`repinen, xojali’q jumi’si’nda paydalani’w maqsetinde qadag`alanatug`i’n, sonday-aq, uzaq waqi’t (bir ji’ldan ko`p) isletiw ushi’n mo`lsherlengen mal-mu`lk ob`ektleri boli’p yesaplanadi’. Sonday-aq, materialli’q emes aktivler to`mendegi talaplarg`a juwap bergende aktiv dep yesaplani’ladi’: aktiv ta`riypin qanaatlandi’ratug`i’n; o`lshenetug`i’n; a`hmiyetke iye bolg`an; isenimli bolg`an; keleshekte ekonomikali’q ma`p keltiretug`i’n, aji’rati’latug`i’n, yag`ni’y oni’ qollanatug`i’n o`ndiristen bo`lip ali’p paydalani’w mu`mkin bolg`an jag`daylarda.
Materialli’q emes aktivlerge patentler, litsenziyalar, «nau-xau», sawda markalari’, tovar belgileri, sanaat u`lgileri, da`stu`riy ta`miyinat, gudvill, sho`lkemlestiriw qa`rejetleri, franshizalar, avtorli’q huqi’qlar, xi’zmet ko`rsetiw belgileri ha`m basqalar kiredi.
Ka`rxanani’n` ag`i’mdag`i’ aktivlerine tovar-materialli’q zapaslar, kelesi da`wir qa`rejetleri ha`m keshiktirilgen qari’zlar, ali’natug`i’n schetlar (debitorli’q qari’zlar), pul qarji’lari’, qi’sqa mu`ddetli investitsiyalar ha`m basqalar kiredi.
Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt aktivleri qurami’nda ag`i’mdag`i’ aktivlerdin` dizimi ken` ha`m ha`r qi’yli’ boli’p, olar ba`rqulla aylani’sta bolg`anli’g`i’ sebepli uzaq mu`ddetli aktivlerge sali’sti’rg`anda joqari’ likvidli dep ju`ritiledi.
O`ndiris tarawi’ndag`i’ qarji’lardi’n` ekinshi bo`legin miynet buyi’mlari’ quraydi’. Bular adam miyneti jumsalatug`i’n qarji’lar boli’p tabi’ladi’. Miynet buyi’mlari’ qurami’na na`ller, ot-jem, jas sharwa mallari’ ha`m bag`i’wdag`i’ mallar, ja`rdemshi materiallar, yari’m tayar o`nimler, awi’si’q bo`lekler, jani’lg`i’lar, tamamlanbag`an o`ndiris, kelesi da`wir shi’g`i’nlari’ ha`m basqalar kiredi. Miynet buyi’mlari’ o`ndiris protsesinde qannasi’pmiynet qurallari’nan pari’q qi’lg`an halda bir o`ndiris protsesinde o`zinin` quni’n jan`adan o`ndirilgen o`nimnin` o`zine tu`ser bahasi’na toli’q o`tkizedi. Miynet buyi’mlari’ni’n` pulda ko`ringen ji’yi’ndi’si’ o`ndirislik aylani’s qarji’lari’ dep ataladi’.
Tovar-materialli’q zapaslar ka`rxanani’n` o`ndirislik zapaslari’ (rezervleri) ha`m tamamlanbag`an o`ndiris tarawi’ndag`i’ aylani’s qarji’ldardan quraladi’. O`niris tarawi’ndag`i’ aylani’s qarji’lari’ to`mendegilerge bo`linedi: o`ndirislik zapaslar-o`sirilip ati’rg`an ha`m bag`i’wdag`i’ mallar, tuqi’m ha`m na`ller, awi’si’q bo`lekler ha`m on`law materiallari’, neft o`nimleri, qatti’ jani’lg`i’ ha`m ja`rdemshi o`ndiristegi qayta islewshi qurallar, i’di’s ha`m i’di’s materiallar, basqa da materiallar, on`lawg`a ha`m basqa da tiykarg`i’ jumi’s mu`ta`jlikleri ushi’n paydalanatug`i’n quri’li’s materiallari’, tamamlanbag`an o`ndiris-kelesi ji’llar o`nimi ushi’n jumsalg`an qa`rejetler, sharwashi’li’qtag`i’ o`ndirislik qa`rejetleri, o`nermentshilik ha`m ja`rdemshi o`ndirislik qa`rejetler, ustaxanalardi’n` tamamlanbag`an o`ndirislik qa`rejetleri, kelesi da`wir shi’g`i’nlari’.
Zapaslar, kapital qoyi’lmalar ha`m on`law qa`rejetleri (quri’lma ha`m materiallar) tamamlanbag`an kapital quri’li’si’, kapitaldi’ du`zetiw qa`rejetleri, kapital investitsiyalar ha`m kapital remontlawdag`i’ aylani’s qarji’lar qatari’na kirgiziledi.
Aylani’s boyi’nsha qarji’lar. Islep shi’g`ari’lg`an o`nimnin` tovar bo`legi (yag`ni’y sati’wg`a mo`lsherlengen bo`legi), pul qarji’lari’ debitorlar menen yesaplasi’wdag`i’ ha`m aylani’s protsesine xi’zmet etiwshi qarji’lar aylani’s boyi’nsha qarji’lardi’ quraydi’.
Satqan o`nimleri ushi’n ka`rxanalar pul aladi’ ha`m bul pullardan o`ndirislik zapaslardi’ (materiallar, tuqi’m, neft o`nimleri) sati’p ali’w, is haqi’ beriw ushi’n, ma`mleketlik byudjet penen yesaplasi’w ushi’n ha`m basqa maqsetlerde paydalani’ladi’. Ka`rxanani’n` pul qarji’lari’ banktegi yesaplasi’w scheti’nda yaki kassada saqlanadi’. Ka`rxanani’n` i’qti’yari’nda o`nimdi sati’wdan ha`m xi’zmet ko`rsetiwden tu`sken pullardan ti’sqari’ o`ndiristi ken`eytiwdi byudjetten qarji’landi’ri’w yaki ma`wsimlik shi’g`i’nlardi’ qaplaw ko`rinisindegi pul qarji’lar da boladi’.
Sati’lg`an o`nim ha`m ko`rsetilgen xi’zmetler ushi’n pul qarji’lari’ kelip tu`siwi a`melde o`nim sati’lg`an yaki xi’zmet ori’nlang`an waqi’ttan keshigip ju`z beredi. Sati’lg`an o`nim yaki ko`rsetilgen xi’zmet ushi’n bul ka`rxanag`a qari’zdar bolg`an ka`rxanalar yaki ayi’ri’m adamlar debitorlar, al qari’zdi’n` o`zi, (esaplasi’wdag`i’ qarji’lar) debitorli’q qari’z dep ataladi’.
Solay etip, ka`rxanani’n` aylani’s boyi’nsha qarji’lari’ a`meliyatta tayar o`nimler (tovar) ko`rinisinde skladlarda, pul qarji’lari’ kassada yaki yesaplasi’wda (debitorli’q qari’z) boli’wi’ mu`mkin.
O`ndirislik emes qarji’larg`a tuti’ni’w boyi’nsha qarji’lar kiredi. Olar o`ndiris protsesinde tikkeley qatnaspaydi’. Lekin, mu`ta`jliklerdi qanaatlandi’ri’p, olardi’n` o`ndirislik iskerligine u`lken ta`sir ko`rsetedi. Xojali’q qarji’lari’ni’n` bar boli’wi’ ha`m jaylasi’wi’ xojali’qti’n` ekonomikasi’n toli’q si’patlay almaydi’. Buni’n` ushi’n dereklerdin` qayaqqa tiyisli ekenin biliw za`ru`r.