|
Mu`lktin` saqlaniwin ta`miyinlew funktsiyasi’. Bul funktsiya buxgalteriyali’q yesap sistemasi’n jetilistiriw ha`m oni’n` qadag`alaw funktsiyasi’n ku`sheytiw menen aji’ralmas baylani’sli’. Soni’ ayri’qsha ko`rsetiw kerek, bul funktsiyani’ a`melge asi’ri’w ushi’n to`mendegi sha`rayatlar za`ru`r: arnawli’ sklad jaylari’, qadag`alaw ha`m o`lshew a`sbaplari’, o`lshew i’di’slari’ ha`m basqalar.
Ekonomikali’q reformalardi’n` teren`lestiriliwi ha`m bazar qatnasi’qlari’ni’n` erkinlestiriliwi, menshik iyeleri sani’ni’n` ko`beyiwi, si’rtqi’ ekonomikali’q xi’zmettin` rawajlani’wi’ sha`rayati’nda buxgalteriyali’q yesapti’n` bul funktsiyasi’ tag`i’ da rawajlanbaqta. Buxgalteriyali’q yesapti’n` xali’q arali’q ha`m milliy standartlari’ negizinde, ilimiy tiykarlang`an halda sho`lkemlestirilgen yesap sistemasi’ tek kemisti ha`m urli’qlardi’ ani’qlaw, uyi’mlasqan ji’nayatlardi’ ashi’p taslaw g`ana emes, al olardi’n` aldi’n ali’wg`a da mu`mkinshilik jaratadi’. Son`g`i’ ji’llarda qabi’l etilgen ni’zam ha`m ni’zamli’q hu`jjetleri, soni’n` ishinde O`zbekstan Respublikasi’ «Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ (1996-ji’l 30-avgust), «Auditorli’q xi’zmet haqqi’nda»g`i’ (jan`a redaktsiyasi’, 2000-ji’l 26-may) ni’zamlari’ ha`m Ministrler Kabinetinin` 365-sanli’ «Auditorli’q xi’zmetti jetilistiriw ha`m auditorli’q tekseriwlerdin` a`hmiyetin artti’ri’w haqqi’nda»g`i’ qarari’ (2000 j. 22-sentyabr) ha`m basqa da bir qatar normativlik hu`jjetleri de mu`lklerdin` saqlani’wi’n ta`miyinlew funktsiyasi’n ku`sheytiwge ja`rdem bermekte.
Inventarizatsiya—bul funktsiyani’ a`melge asi’ri’wdi’n` a`hmiyetli usi’li’ boli’p, ka`rxana mu`lklerinin` saqlani’wi’ ha`m olar qurami’nda bolatug`i’n o`zgerislerdi ani’qlawg`a mu`mkinshililik jaratadi’. Oni’ a`melge asi’ri’w ushi’n №19 «Inventarizatsiyani’ sho`lkemlestiriw ha`m o`tkeriwi» atamali’ buxgalteriyali’q Esap Milliy Standarti’ (BEMS)nan paydalani’ladi’. Bul standart O`zbekstan Respublikasi’ «Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ ni’zamni’n` 11-statyasi’na muwapi’q islep shi’g`i’lg`an.
Inventarizatsiya protsesinde barli’q xojali’q operatsiyalari’ hu`jjetler menen ra`smiylestirilgenligi ha`m tiyisli buxgalteriyali’q yesap schetlari’nda sa`wlelendirilgenligi, za`ru`rli ani’qli’qlar ha`m du`zetiwlerdin` kiritip ati’rg`anli’g`i’ ha`m de yesap ko`rsetkishleri ha`m haqi’yqi’y mag`li’wmatlardi’n` o`z-ara sa`ykes keliwi tekseriledi. Inventarizatsiya o`nim islep shi’g`ari’wg`a ha`m sati’w boyi’nsha shi’g`i’nlardi’, mu`lklerdin` saqlani’wi’ maqsetinde tuwri’ sa`wlelendiriw, tiykari’nan shiyki-zat, materiallar ha`m de jani’lg`i’-energetikali’q resurslardi’n` jojoyti’li’wi’ boyi’nsha u`lken a`hmiyetke iye. O`ytkeni, bazar ekonomikasi’na o`tiwdin` ha`zirgi basqi’shi’nda ha`m ha`r qi’yli’ menshik formalari’ni’n` boli’wi’ sha`rayati’nda inventarizatsiya o`tkeriw, a`dette, u`lken ko`lemdegi mag`li’wmatlardi’ qayta islew menen baylani’sli’. Soni’n` ushi’n inventarizatsiya o`tkeriw protsesslerin de kompyuterlestiriw za`ru`r. Tiykari’nan u`lken nomenklaturadag`i’ tovar-materialli’q rezervlerdi inventarizatsiyalawda kompyuterlerden paydalani’w joqari’ na`tiyje beredi.
Ti’g`i’z baylani’s funktsiyasi’. Buxgalteriyali’q yesap ti’g`i’z baylani’s funktsiyasi’n ori’nlap, bulsi’z basqari’w sistemasi’ni’n` jumi’si’ ma`nissiz boli’p qaladi’, buni’n` u`stine ken` ko`lemde kompyuterlestirilgen sha`rayatta jumi’s ko`rsetiletug`i’n sistemasi’ buxgalteriyali’q yesap basqari’w xi’zmetkerlerin ka`rxana ha`m oni’n` bo`limshelerinin` belgili da`wir ishindegi jumi’si’ haqqi’nda, xojali’q qarji’lari’, olardi’n` ju`zege keliw derekleri ha`m ka`rxanani’n` minnetlemeleri haqqi’nda, tovar jetkerip beriwshiler, qari’ydarlar, buyi’rtpashi’lar, bankler, sali’q inspektsiyasi’, investorlar ha`m basqa da si’rt elli sherikler menen o`z-ara mu`na`sibetler haqqi’nda, finans na`tiyjelerin qa`liplestiriw, paydani’n` qollani’li’wi’ ha`m toplani’wi’ haqqi’nda, menshik iyeleri (aktsionerler, payshi’lar, sho`lkemlestiriwshiler ha`m t.b.) menen qatasi’qlar haqqi’nda haqi’yqi’y mag`li’wmatlar menen ta`miyinleydi.
Basqari’w ob`ekti:
Aktivler, passivler ha`m finans-xojali’q xi’zmeti
|
Sheshim
|
Qarar qabi’llawshi’ shaxs
|
Mag`liwmatlardi jiynaw
Mag`liwmatlardi dizimnen o`tkeriw
Mag`liwmatlardi sistemag`a tusiriw
Ko`rsetkishlerdin` haqi’yqi’y mug`dari’n sa`wlelendiretug`i’n buxgalteriyali’q mag`li’wmatlar ja`rdeminde qayti’mli’ baylani’stan paydalang`an haldabiznes reje ko`rsetkishleri, standartlar, norma ha`m normativler, smetalardi’n` ori’nlani’wi’, barli’q tu`rdegi resurslardan aqi’lli’ paydalani’w u`stinen qadag`alaw ornati’ladi’, ha`r qi’yli’ kemshilikler saplasti’ri’ladi’, o`ndiris mu`mkinshilikleri ha`m olardi’n` mobilizatsiyalani’w ha`m qollani’li’w da`rejesi ani’qlanadi’.
Buxgalteriyali’q yesap sistemasi’ basqari’wdi’ ti’g`i’z baylani’s arqali’ ha`r qanday da`rejedegi mag`li’wmatlar menen ta`miyinley aladi’. Basqa hesh qanday sistema bul wazi’ypani’ ori’nlay almaydi’.
Ti’g`i’z baylani’s funktsiyasi’, a`dette tiykari’nan da`slepki hu`jjetlerden ali’natug`i’n, ha`r qi’yli’ tasi’wshi’lardag`i’ birlemshi mag`li’wmatti’ ori’nlaydi’. Ma`selen, miynetke haqi’ to`lew haqqi’ndag`i’ jumi’s naryadlari’ bar bolg`an mag`li’wmatlar ha`m ori’nlang`an jumi’slardi’n` haqi’yqi’y ko`lemin yesapqa ali’w ushi’n ha`m belgili da`wir ishindegi rejelestirilgen ha`r bir ilaj boyi’nsha rejeden shetke shi’g`i’wlardi’ ani’qlaw ushi’n paydalani’ladi’.
Analizlew funktsiya xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektlerdin` finansli’q xojali’q xi’zmetin ha`m oni’n` na`tiyjelerin analizlewden ibarat. Mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lar (ishki ha`m si’rtqi’) yesap – ekonomikali’k mag`li’wmatlarg`a a`sirese xojali’q ju`rgiziwshi tiykarlani’p xojali’q ju`ritiwshi sub`ektlerdin` mu`lklik jag`dayi’, to`lewge qa`bileti, si’rttan kapital ali’p keliw, ishki ha`m si’rtqi’ mu`na`sibetleri, xi’zmetinin` na`tiyjeliligi, rawajlandi’ri’w perspektivalari’ ha`m t.b. haqqi’ndagi’ za`ru`r mag`li’wmatlardi’ ali’wg`a umti’ladi’. Basqari’w maqsetleri ushi’n resurslardi’n` barli’q tu`rlerinen paydalani’w, o`ndirislik ham sati’w ka`rejetleri, paydani’n` ka`liplesiwi, bo`listiriw ha`m paydalani’wi’ ha`m sog`an usag`anlar analizleniwi lazi’m. Analiz protsesinde haqi’yqi’y ko`rsetkishler, joba, normativ, smeta ko`rsetkishleri menen sali’sti’ri’li’p, kemis keliya sebepleri ani’qlanadi’. Demek, operativ baskari’w, baskari’w qararlari’n tayarlaw, tiykarlaw ha`m qabi’llaw ha`m de ka`rxanani’n` finansli’q xojali’q – xi’zmetin prognozlawda buxgalteriya yesabi’ analizlew funktsiyasi’ni’n` a`xmiyeti u`lken.
Do'stlaringiz bilan baham: |
