|
3.ХОЖАЛЫҚ ЖҮРИТИЎШИ СУБЪЕКТЛЕР ИСКЕРЛИГИН ШӨЛКЕМЛЕСТИРИЎ ҲӘМ БАСҚАРЫЎДА БУХГАЛТЕРИЯ ЕСАБЫНЫҢ ОРНЫ
реже:
1.Buxgalteriyaliq esap mag`liwmatlar deregi sipatinda.
2.Buxgalteriya esabinin` waziypalari.
3.Buxgalteriya esabinin` predmeti ha`m ob`ekti.
4.Xojaliq qarjilari derekleri haqqinda tu`sinik.
5.Buxgalteriya esabinin` usillari haqqinda tu`sinik.
Таяныш сөзлер: mag`liwmatlar deregi, buxgalteriya esabinin` waziypalari, buxgalteriya esabinin` predmeti, ob`ekti, xojaliq qarjilari, xojaliq qarjilarinin` derekleri, buxgalteriya esabinin` usillari.
1.Buxgalteriyaliq esap mag`liwmatlar deregi sipatinda
(Buxgalteriyali’q balans-ka`rxanalardi’n` finansli’q ahwali’n u`yreniw ushi’n mag`li’wmat deregi)
Buxgalteriyali’q balans mag`li’wmatlarg`a bay derek boli’p, olarg`a tiykarlani’p, xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt finans-xojali’q xi’zmeti ha`m oni’n` na`tiyjeleri bahalanadi’. Atap aytqanda, mine usi’nday u`lken a`hmiyetke iye bolg`anli’g`i’ sebepli buxgalteriyali’q balans buxgalteriya yesabati’ formalari’ ishinde birinshi ori’nda turadi’. Ondag`i’ mag`li’wmatlardi’n` mazmuni’n biliw ushi’n tek buxgalteriyali’q balansti’n` du`ziliwi haqqi’nda tu`sinikke iye boli’w g`ana emes, al ayi’ri’m ko`rsetkishler ortasi’ndag`i’ logikali’q ha`m o`zine ta`n baylani’slardi’ da biliw za`ru`r. Buxgalteriyali’q balansti’n` mazmuni’n biliwde oni’ oqi’w izbe-izligi de u`lken a`hmiyetke iye, sonday-aq tek buxgalteriyali’q balansqa ta`n bolg`an ayi’ri’m sheklewlerdi biliw za`ru`r.
Buxgalteriyali’q balansti’n` aktivinin` ha`m passivinin` du`ziliwi ja`ne mazmuni’ ondag`i’ mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar, en` a`wele si’rtqi’ paydalani’wshi’larg`a qarati’lg`an. Debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlardi’n` jag`dayi’n ashi’p beriwshi, ka`rxanani’n` ag`i’mdag`i’ qa`rejetleri yaki paydasi’ yesabi’nan quralg`an jeke kapital ha`m ayi’ri’m tu`rdegi rezervlerdin` qa`liplesiwin ashi’p beriwshi statyalar toli’qli’q da`rejesinin` joqari’li’g`i’ usi’nnan kelip shi’g`adi’.
Balansqa ta`n ishki o`z-ara baylani’slar mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar mu`ta`jliginin` qanaatlandi’ri’li’w da`rejesine baylani’si’ joq ha`m to`mendegilerden ibarat:
1. Aktivtegi barli’q bo`limler summalari’ ji’yi’ndi’si’ passivtegi barli’q bo`limler summalari’ ji’yi’ni’si’na ten` boli’p, bul balansti’n` mazmuni’ menen tu`sindiriledi.
2. Jeke kapitaldi’n` ko`lemi (passivtegi birinshi bo`lim) uzaq mu`ddetli aktivler (aktivtegi birinshi bo`lim) ko`leminen ko`p boladi’. Bunday juwmaq da`lil talap qi’lmaydi’. O`ytkeni, xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` tiykarg`i’ jumi’si’ ag`i’mdag`i’ aktivlersiz mu`mkin emes dep qabi’l etilgen. Soni’n` ushi’n jeke kapitaldi’n` qurami’ uzaq mu`ddetli ha`m ag`i’mdag`i’ aktivlerdin` qa`liplesiwin ba`rqulla na`zerde tutadi’. Milliy ekonomikali’q tarmaqlardi’n` o`zine ta`n o`zgeshelikleri aktivtegi mu`lkler salmag`i’na ha`r qi’yli’ ta`sir ko`rsetedi.
Bul metod boyi’nsha yesaplang`an yesaplawlar o`z aylani’s qarji’lari’ni’n` boli’wi’n ko`rsetedi. Bul qarji’lar ha`m rezervler ha`m de qa`rejetlerdi qa`liplestiriwshi mu`ddetli qari’z dereklerinin` summasi’ kapital ha`m rezervlerdin` ja`misin bildiredi (passivtin` birinshi bo`limi) ha`m de uzaq mu`ddetli kreditler ha`m qari’z qarji’lar (passivtin` ekinshi bo`limi) uzaq mu`ddetli aktivlerdi (aktivtin` birinshi bo`limi) shegirip taslag`an jag`dayda.
Solay etip, rezervlerdi ha`m qa`rejetlerdi qa`liplestiriwshi tiykarg`i’ dereklerdin` uli’wma mug`dari’ qi’sqa mu`ddetli kreditler ha`m qari’zlar summasi’ qosi’lg`an jag`daydag`i’ aldi’n`g`i’ ko`rsetkish mug`dari’na ten`.
3. Uzaq mu`ddetli aktivler (balans aktivinin` birinshi bo`limi) tiykari’nan o`z qarji’lari’ yesabi’nan qa`liplesiwin yesapqa ali’p, olardi’n` mug`dari’ xojali’q ju`rgiziwshi minnetlemeler (balans passivinin` ekinshi bo`limi) summasi’nan ko`p boli’wi’ mu`mkin, bazar ekonomikasi’ rawajlang`an ma`mleketlerde olardi’n` qatnasi’ 6/4 ha`m onnan joqari’ boli’wi’ normal jag`day dep ta`n ali’nadi’.
4. Balansta barli’q aktivler ha`m passivler ju`da` toli’q beriledi. Bul oni’n` aktivi ha`m passivi boyi’nsha ayi’ri’m statyalari’, na`tiyjede ayi’ri’m mu`lklerdi qaplaw derekleri ortasi’nda baylani’s ornati’wg`a imkan beredi. Ma`selen, uzaq mu`ddetli ha`m qi’sqa mu`ddetli qoyi’lmalardi’ qaplaw derekleri boli’p, arnawli’ mo`lsherlengen ha`r qi’yli’ fondlar ha`m rezerv kapitali’ boli’p yesaplanadi’.
Ko`rinip turg`ani’nday, buxgalteriyali’q balansti’n` en` uli’wma sholi’wi’, oni’n` belgili sheklewlerinde (statistikali’q, bahalaw printsibinin` haqi’yqi’yli’g`i’ ha`m b.), onnan paydalani’wshi’larg`a, en` aldi’ menen menshik iyelerinin` finansli’q turaqli’g`i’ haqqi’nda za`ru`r mag`li’wmatlardi’ usi’nadi’.
Do'stlaringiz bilan baham: |
