Nurikkkkkk Ажага: I. Dissertasiya temasiniń tiykarlaniwi hám oniń

Nurikkkkkk Ажага:

I. DISSERTASIYA TEMASINIŃ TIYKARLANIWI HÁM ONIŃ

AKTUALLIǴI

Hár qanday mámleket yamasa jámiyet rawajlanıwı, sonday-aq xalıq

xojalıǵınıń kópshilik tarmaqlarınıń turaqlı rawajlanıwı tuwrıdan-

tuwrı sapalı awıl xojalıǵı ónimleri menen talap dárejesinde

támiynlewge baylanıslı. Basqa tárepten bolsa, awıl xojalıǵı tek ǵana

insaniyattıń tiykarǵı azıq-awqat ónimleri tutınıw deregi sıpatında,

bálkim xalıq xojalıǵınıń júdá kóplep tarmaq hám tarawlarınıń shiyki

zat bazası sıpatında olardıń rawajlanıw hám qániygelesiw baǵdarların

belgilewde tuwrıdan-tuwrı tásir etiwi de ayırıqsha orın iyeleydi.

Sebebi, birinshiden, awıl xojalıǵı tarmaqları ushın óndiris quralların

islep shıǵarıwshı sanaat kárxanaları, ekinshiden, awıl xojalıǵı

ónimlerin tasıwshı, saqlawshı hám qayta islewshi kárxanalar, úshinshiden,

awıl xojalıǵı awıl xojalıǵı kárxanalarına xızmet kórsetiwshi barlıq

infrastruktura sub'ektleriniń iskerligi hám materiallıq mápdarlıǵı

awıl xojalıǵı tarmaqlarınıń rawajlanıwı menen óz-ara baylanıslıq

baylanıslıq principlerine tiykarlanǵan halda shólkemlestiriledi.

Sonıń menen birge, awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw

hám ónimlerdiń sapasın arttırıw máselelerin úyreniwdiń ilmiy-

teoriyalıq tárepten tiykarlanıwı házirgi kúnniń aktual máselelerinen

biri.

Búgingi kúnde awıl xojalıǵın diversifikaciyalaw, quramlıq

reformalaw, zamanagóy texnika hám texnologiyalar tiykarında

modernizaciyalaw, tarawǵa investiciya derekleri hám túrlerin kóbirek

jalıp etiw, olardıń nátiyjeligin asırıw, innovacion processlerin

rawajlandırıw tiykarında tarawdıń ele iske túsirilmegen potencial

rezervlerinen nátiyjeli paydalanıw, ónimlerdiń ózine túser bahasın

kemeyttiriw shara-ilájların islep shıǵıw hám ámelge asırıw máseleleri

temanıń aktuallıǵın belgileydi.

II. IZERTLEW OB'EKTI HÁM PREDMETI

Izertlew ob'ekti – Qaraqalpaqstan Respublikası awıl xojalıǵı

tarmaqlarında hám onıń ónimlerin qayta islew tarawında iskerlik

kórsetip atırǵan xojalıq júrgiziwshi sub'ektleri bolıp esaplanadı.

Izertlew predmeti – Aўıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıwǵa

iykemlesken túrli xojalıq sub'ektleri hám olarǵa xızmet kórsetiwshi

infrastrukttura sub'ektleri ortasındaǵı quramlı-huqıqıy hám

ekonomikalıq qatnasıqlar sisteması esaplanadı.

III. IZERTLEWDIŃ MAQSETI HÁM WAZIYPALARI

Izertlew maqseti. Bazar ekonomikası mexanizimin jáne de

qáliplestiriw shárayatında awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli

paydalanıw arqalı sapalı ónimlerdi islep shıǵarıwǵa qaratılǵan ilimiy

pikir hám ámeliy usınıslar islep shıǵıwdan ibarat.

Izertlew wazıypaları:

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdıń

ekonomikalıq mánisin jarıtıw;

- awıl xojalıǵı ónimlerin sapalı islep shıǵarıwdıń ózine tán

ózgesheliklerin teoriyalıq jaqtan anıqlaw;

- awıl xojalıǵı resurslarınan paydalanıwda jańa texnologiyalardı

engiziw boyınsha ilmiy pikir hám usınıslardı tiykarlaw;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwda mámleket tárepinen qollap-quwatlaw

sistemasın analizlew hám onı jetilistiriw boyınsha ámeliy usınıslar

islep shıǵıw;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwdıń shólkemleskenlik-ekonomikalıq

mexanizmlerin jetilistiriw boyınsha ilmiy pikir hám ámeliy usınıslar

islep shıǵıwdan ibarat.

IV. IZERTLEWDIŃ TIYKARǴI MÁSELELERI HÁM

GIPOTEZALARI

Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

VII. IZERTLEW NÁTIYJELERINIŃ TEORIYALIQ HÁM ÁMELIY

ÁHMIYETI

Izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyeti sonnan ibarat,

dissertaciyanıń ilimiy pikir hám ámeliy usınısları fermer hám diyqan

xojalıqlarında tovar ónimin islep shıǵarıwdı kóbeyttiriw, tarmaqta

innovaciya jetiskenlikleri hám resurs únemlew texnologiyalarınan

paydalanǵan halda ekonomikalıq nátiyjelilikti asırıw, respublika azıq-

awqat qáwipsizligin támiynlew hám mámleketimizde awıl xojalıǵı

ónimlerin sapalı islep shıǵarıwdı turaqlı rawajlandırıwǵa qaratılǵan

mámlekettiń maqsetli dástўrleri hám de aymaqlıq shara-ilájlar

sistemasın islep shıǵıwda paydalanıw múmkin. Dissertaciya

materiallarınan joqarı oqıw orınlarında «Agrosanaat kompleks

ekonomikası», «Diyqan hám fermer xojalıqları ekonomikası», «Biznes

hám isbilermenlik», «Kishi biznesti basqarıw» arnawlı kursları oqıw

dástúrlerin jetilistiriw hám oqıtıwda paydalanıw múmkin.

VIII. IZERTLEWDIŃ KUTILIP ATIRǴAN ILIMIY JAŃALIǴI

- awıl xojalıǵında resurslar menen támiynlengenlik hám

paydalanıw dárejesi teoriyalıq jaqtan tiykarlanǵan;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwdıń ózine tán ózgeshelikleri teoriyalıq tárepten

tiykarlanıp berilgen;

- awıl xojalıq tarmaqlarına investiciya hám innovaciyalardı

engiziw tiykarında tarmaqlardıń nátiyjeliligin jáne de asırıwǵa ilmiy

pikir hám ámeliy usınıslar islep shıǵılǵan;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwda mámleket tárepinen qollap-quwatlaw

sistemasın analizlew hám onı jetilistiriw boyınsha ámeliy usınıslar

islep shıǵılǵan ;

- awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıwshı xojalıq sub'ektleri,

támiynat hám xızmet kórsetiwshi kárxanaları ortasında kooperaciya

ónimlerdi islep shıǵarıwdı jetilistiriwge tiyisli ilimiy pikir hám

ámeliy usınıslar agrosanaat tarawında isbilermenlik iskerliginiń

strategiyasın tańlaw, jergilikli shiyki zat, óndiris resurslarınan

nátiyjeli payydalanıw, jańa joqarı texnologiyalar qollanılıwın

tezlestiriw tiykarında básekege shıdamlı ónimler islep shıǵarıw hám

jańa jumıs orınların jaratıw imkánı jaratıladı.

V.TEMA BOYINSHA QISQASHA ÁDEBIYATLAR ANALIZI

Ekonomikalıq ádebiyatlarda awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli

paydalanıw hám olardan nátiyjeli paydalanıw mashqalaları málim

dárejede analiz qılınǵan. Sırt elli ekonomist alımlar D.T.Zuzik,

M.N.Loyter, S.Perri, T.S.Xachaturovlar túrli mámleketlerdiń awıl

xojalıǵı sisteması hám agrosanaat kompleksi rawajlanıwınıń teoriyalıq

hám ámeliy tárepleri tiykarında izertlew jumısların alıp barǵan.

Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdıń ayırım

tárepleri ózbekstanlıq ekonomist alımlar A.A.Abduǵaniev,

R.A.Abdullaxanov, S.Ch.Djalalov, M.V.Kim, M.M.Matkarimov, O.Murtazaev,

O.Olimjonov, O.P.Umurzaqov, P.Z.Xodjalepesov, Q.A.Choriev,B.U.Hasanov,

Ǵ.H.Qudratov, R.X.Ergashevler tárepinen úyrenilgen bolıp, olar jáhánniń

qatar mámleketlerinde azıq-awqat jetispewshiligi júz berip atırǵan bir

ўaqıtta respublikamız azıq-awqat qáwipsizligin támiynlew, sonnan,

xalıqtıń awıl xojalıǵı ónimlerine bolǵan mútájliklerin qandırıw, suw

jetispewshiligi shárayayatında awıl xojalıǵı tarmaǵın ilimiy quramlı

ózgerisler tiykarında rawajlandırıw sıyaqlı máseleler jeterli dárejede

izertlenbegenligi izertlewdiń aktuallıǵın belgileydi, bol bolsa, bul

istiń dissertaciya teması sıpatında tańlanıwına tiykar boldı.

VI. IZERTLEWDE QOLLANILǴAN METODLARDIŃ QISQASHA

MINEZLEMESI

Izertlew prosessinde ekonomikaliq-statistikaliq analiz, monografiyaliq

gúzetiw, statistikaliq toparlaw, ilimiy uliwmalastiriw, logikaliq pikirlew, salistiriw,

ekspert bahalaw hám boljaw siyaqli metodlardan paydalaniladi.

VII. IZERTLEW NÁTIYJELERINIŃ TEORIYALIQ HÁM ÁMELIY

ÁHMIYETI

Izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyeti sonnan ibarat,

dissertaciyanıń ilimiy pikir hám ámeliy usınısları fermer hám diyqan

xojalıqlarında tovar ónimin islep shıǵarıwdı kóbeyttiriw, tarmaqta

innovaciya jetiskenlikleri hám resurs únemlew texnologiyalarınan

paydalanǵan halda ekonomikalıq nátiyjelilikti asırıw, respublika azıq-

awqat qáwipsizligin támiynlew hám mámleketimizde awıl xojalıǵı

ónimlerin sapalı islep shıǵarıwdı turaqlı rawajlandırıwǵa qaratılǵan

mámlekettiń maqsetli dástўrleri hám de aymaqlıq shara-ilájlar

sistemasın islep shıǵıwda paydalanıw múmkin. Dissertaciya

materiallarınan joqarı oqıw orınlarında «Agrosanaat kompleks

ekonomikası», «Diyqan hám fermer xojalıqları ekonomikası», «Biznes

hám isbilermenlik», «Kishi biznesti basqarıw» arnawlı kursları oqıw

dástúrlerin jetilistiriw hám oqıtıwda paydalanıw múmkin.

VIII. IZERTLEWDIŃ KUTILIP ATIRǴAN ILIMIY JAŃALIǴI

- awıl xojalıǵında resurslar menen támiynlengenlik hám

paydalanıw dárejesi teoriyalıq jaqtan tiykarlanǵan;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwdıń ózine tán ózgeshelikleri teoriyalıq tárepten

tiykarlanıp berilgen;

- awıl xojalıq tarmaqlarına investiciya hám innovaciyalardı

engiziw tiykarında tarmaqlardıń nátiyjeliligin jáne de asırıwǵa ilmiy

pikir hám ámeliy usınıslar islep shıǵılǵan;

- awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı sapalı

ónimlerdi islep shıǵarıwda mámleket tárepinen qollap-quwatlaw

sistemasın analizlew hám onı jetilistiriw boyınsha ámeliy usınıslar

islep shıǵılǵan ;

- awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıwshı xojalıq sub'ektleri,

támiynat hám xızmet kórsetiwshi kárxanaları ortasında kooperaciya

qatnasıqların qáliplestiriw tiykarında sapalı ónimlerdi islep

shıǵarıwdı turaqlı túrde rawajlanıwın támiynlew boyınsha ilmiy pikir

hám usınıslar islep shıǵılǵan.

IX. DISSERTASIYA QURAMINIŃ QISQASHA MINEZLEMESI

Dissertasiyanıń duzilisi:

Dissertasiyanıń kirisiw bóliminde ilimiy temanıń akutuallıǵı, mashqalaların

uyrengenlik dárejesi, ilimiy jumıstıń maqseti hám wazıypaları,metodları hám

ilimiy jańalıqları tiyisli ilimiy, metodikalıq hám normativlik derekler hám de islep

shıǵarıw prosessinde toplanǵan tájiriybeden kelip shıqqan halda ashıp beriledi.

I-bap «Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimleriniń ilimiy-

teoriyalıq tiykarları» túsiniginiń ózine tán ózgeshelikleri, awıl xojalıǵı

resursları hám ónimleriniń ekonomikalıq mánisi hámde awıl xojalıǵı

resurslarınıń sırt ellerdegi jaǵdayı hám olardan paydalanıw

máseleleri hám Ózbekstanda awıl xojalıǵı resursları hám ónimleriniń

ekonomikalıq qáliplesiwi hám rawajlanıwı úyreniledi.

Izertlewdiń II-babı, “Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimlerin

esaplaw hám olardı nátiyjeli paydalanıw mexanizminiń analizi” dep

atalǵan, onda awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw analizi,

awıl xojalıǵı ónimlerin sapalı islep shıǵarıw analizi hámde awıl

xojalıǵı resursları hám ónimlerin esaplaw mexanizmi máseleleri boyınsha

izertlewler alıp barıladı.

III-bap “Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı

sapalı ónimlerdi islep shıǵarıwdı jetilistiriw” dep atalǵan bolıp,

basqarıw sisteması arqalı awıl xojalıǵı resurslarınan ekonomikalıq

jaqtan nátiyjeli paydalanıw hám awıl xojalıǵı ónimlerin sapalı islep

shıǵarıwda hám satıwda marketing iskerligin jetilistiriw boyınsha ilimiy

usınıs hám ameliy máslahatlar islep shıǵıladı.

Juwmaqlaw bóliminde awıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli

paydalanıw arqalı sapalı ónimlerdi islep shıǵarıw, ekonomikalıq

nátiyjeliligin, shólkemlestiriwdiń ekonomikalıq tiykarların jetilistiriwdiń

shólkemlestiriwshilik-metodikalıq hám informasiyalıq-analiz támiynatın

rawajlandırıw júzesinen qáliplestirilgen juwmaqlar, tayarlanǵan ilimiy usınıs hám

islep shıǵarıl ǵan ámeliy máslahatlar beriledi.

Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı

sapalı ónimlerdi islep shıǵarıw

MAZMUNI

Kirisiw

1-bap. Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimleriniń ilimiy-

teoriyalıq tiykarları

1.1. Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimleriniń ekonomikalıq

mánisi

1.2. Ózbekstanda awıl xojalıǵı resursları hám ónimleriniń

ekonomikalıq qáliplesiwi hám rawajlanıwı

1.3. Aўıl xojalıǵı resurslarınıń sırt ellerdegi jaǵdayı hám

olardan paydalanıw máseleleri

1-bap boyınsha juwmaqlaw

2-

bap.

Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimlerin esaplaw hám

olardı nátiyjeli paydalanıw mexanizminiń analizi

2.1. Aўıl xojalıǵı resursları hám ónimlerin esaplaw mexanizmi

2.2. Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli paydalanıw analizi

2.3. Aўıl xojalıǵı ónimlerin sapalı islep shıǵarıw analizi..

2-bap boyınsha juwmaqlaw

3-bap. Aўıl xojalıǵı resurslarınan nátiyjeli

paydalanıw arqalı sapalı ónimlerdi islep shıǵarıwdı

jetilistiriw

3.1. Basqarıw sisteması arqalı awıl xojalıǵı resurslarınan

ekonomikalıq jaqtan nátiyjeli paydalanıw

3.2. Aўıl xojalıǵı ónimlerin sapalı islep shıǵarıwda hám

satıwda marketing iskerligin jetilistiriw

3-bap boyınsha juwmaqlaw

Juwmaq hám usınıslar .

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

Basqa tárepden bolsa, rawajlanǵan mámleketlerde islep shıǵarıw, sawda hám xizmet kórsetiw

salasında kishi biznestiń úlesi ósip atır, Bunıń tiykarǵı sebebi kishi kárxanalardıń iri

kárxanalarǵa salıstırǵanda tez mayısqaqlıq qásiyetlerine iye ekenligi bolıp tabıladı. Lekin, kishi firmalar

joqarı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan óndiriske iye bolmaydı, bálki iri kárxanalardıń

korporativ xızmetine kiredi hám olardıń iskerligi sheńberinde xızmet kórsetedi.

Eń áhmiyetlisi, iri hám kishi kárxanalar ortasındaǵı munasábetler tekǵana bazar básekileri

tiykarında bálki turaqlı sheriklikke tiykarlanadı. Bul bolsa, olardıń óz-ara jipslashuvini jáne de

kúshaytadı. Yaǵnıy, kishi biznes zamanagóy sheriklik procesine tosıq bolmay, bálki

" buyırtpalıq islep shıǵarıw" sistemasın qáliplestiriwdiń zárúrli faktorı esaplanadı.

Búgingi kúnde dúnya tájiriybesinde iri hám kishi biznes sherikliginde shártnamalıq sistema

munasábetleri óziniń hár tárepleme natiyjeliligin kórsetiw etpekte. Bunıń ayqın mısalı

bolıp, universal kórinistegi franchayzing esaplanadı. Bunda kóbirek iri biznestiń qızıǵıwshılıqı

joqarı boladı, sebebi franchayzing, birinshiden, ónimlerdi satıw ústinen qadaǵalaw ornatıp,

olardı satıw menen baylanıslı bolǵan ǵárejetlerdi kemeytiwge alıp kelse, ekinshiden, básekishilerge

qarsı gúrestiń nátiyjeli quralı esaplanadı. Úshinshiden bolsa, qosımsha ǵárejetlersiz ónim

sapası hám markasın qadaǵalaw etedi. Tórtinshiden, kishi isbilermenlerdiń qarıydarǵa jaqınlıǵı,

túrli taypa hám aralıqtaǵı bazarlarǵa kirip barıw hám de bazarda júz bolatuǵın ózgerislerdi tez

hám waqıtında ilg'ab alıw qásiyetlerinen kelip shıqqan halda - iri biznes tárepinen islep

shıǵarılǵan ónimdi satıw sheńberin keńeytiwge shárt-sharayat jaratıp beredi.

Lekin, mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, kópshilik kishi hám jeke kárxanalar iri bizneske

ǵárezli boladı yamasa olardıń qadaǵalawında boladı. Birinshiden, kishi biznestiń iri biznes menen

sherikligin ámelge asırıwı, oǵan kúshli tayansh, qorǵawshısı ámeldegi bolıwın aytsa,

ekinshiden, kishi biznes iskerligi ushın turaqlı finanslıq kómek bazası, kepillik berilgen dáramat

alıw múmkinshiligi tuwıladı.

Iri, nátiyjeli iskerlik júrgizeip atırǵan hám tekǵana óz mámleketinde, bálki xalıq aralıq kólemde

joqarı mártebege iye bolǵan korporatsiyalarning iskerligi sonnan dárek berip atırki, olardıń

kishi biznes menen sherikliginde hár tárepleme bekkem munasábetler ornatılǵan. Bunıń

ushın bolsa, iri biznes tárepinen oraylastırılǵan finanslıq hám tártipke salıwdıń bazar

principlerıge uyqas mexanizm islep shıǵılǵan. Mısalı, Yaponiyada iri hám kishi biznes

ortasındaǵı sheriklik vertikal integraciyaǵa tiykarlanǵan. Bunda barlıq texnologiyalıq basqıshlar - shiyki-

buyımlarǵa dáslepki qayta islewden tap tayın ónim óndiriskeshe bolǵan process bir

monopolistik gruppa sheńberinde sáwlelengen. Bul process sonday islengenki,

kárxanaǵa kiretuǵın barlıq sub'ektler bir-birleri menen islep shıǵarıw processinde óz-ara bekkem

baylanısda bolıp, ónim óndiristiń málim basqıshında tikkeley qatnasadı jáne onıń

ushın juwapker bolıp tabıladı. Bul bolsa, tekǵana qatnasıwshılar iskerliginiń dawam etiw waqtinı támiyinleydi, bálki

olardıń bir-birine baylanıslılıǵın jáne de kúshaytadı.

Ózbekstanda iri hám kishi biznestiń kooperatsiya baylanısları tiykarınan, iri kárxanalardıń

sheki onim, material, butlovchi úskeneler hám túrli xızmetlerdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan, Lekin,

Ózbekstanda bul usılǵa kishi biznes sub'ektleri kem qosılǵan. Bunıń ayriqsha ob'yektiv

hám sub'ektiv sebepleri bar. Atap aytqanda, iri kárxanalar texnologiyalıq qásiyetleri kóz qarasınan

kishi biznesti tartıw múmkinshiligine iye bolmasa, ózleriniń joqarı maman xızmetkerlerin jumıs

menen bánt qılıw ushın kishi kárxanalar basqarıwı kerek bolǵan islerdi de olar moynına

júklewge májbúr bolıp atır.

Respublika sawda hám sanaat palatası tárepinen bul mashqalanıń zárúrligini esapqa

alınǵan halda, aymaqlıq palatalar járdeminde lokalizatsiya programmasın ámelge asırıwda kishi biznes

sub'ektleriniń múmkinshilikleri úyrenip shıǵıldı. Monıtorıń nátiyjesinde, házirgi kúnde

Mámleketimizde mińlaǵan básekige shıdamlı ónimler islep shıǵarıw múmkinshiligine iye bolǵan

kishi biznes kárxanaları bar ekenligi anıqlandi.

Kurstıń predmeti xalıq aralıq menejment munasábetleri, sırtqı iskerlikte finanslıq hám

muǵdarlıq biliwler tiykarı bolıp tabıladı.

Xalıq aralıq menejment stuldıń wazıypaları jáhán ekonomikasınıń fiskal, valyuta, sawda sıyaqlı

sorawlardı hám túrli sırtqı munasábetlerdi úyreniwden ibarat.

Respublikada tayarlanǵan ádebiyatlarda xalıq aralıq ekonomikada tiyislileri bar.

Atap aytqanda, «Xalıq aralıq menejment» páninen lekciyalar teksti Názerova G. G., Sawaplıova N. M.

tárepinen tayarlanǵan, ol jaǵdayda xalıq aralıq isbilermenlikti rawajlandırıw, xalıq aralıq biznesde kadrlar

siyasatı, etikasi hám insan resurslarini basqarıw máseleleri qaray shıǵılǵan.

Avtorlar Rashidov O. Yu., Karlibaev R. X. dıń «Investitsiyalardı shólkemlestiriw hám

finanslıq támiynlew» lekciyalar tekstinde investitsiya, finans hám táwekelshilik bazarın bahalaw,

investitsion nátiyjelililik hám finanslıq joybarlaw sorawları aytılǵan.

Qóllanbada xalıq aralıq menejment hám sırtqı ekonomikalıq iskerlikti teoriyalıq, ámeliy hám huqıqıy

tárepleri analiz etilgen. Tómendegi temalar onıń tiykarǵı mazmunı esaplanadı :

- xalıq aralıq kólemdegi ekonomika xojalıq quramlaridagi fiskal nátiyjeleri hám islep shıǵarıw

funksiyaları ;

- shet elde Amerikanı transmilliy korporatsiyasi (TMK); strategiyası, baǵdarı formaları ;

- subsidiarlik (aqsha menen járdemlashuv) yevroittifoqni principi hám mexanizmi ekenligi;

- lafferni fiskal noqatların invariantligi hám invariantligini aynıwı máseleleri;

- húkimet dárejesi arasında kepillikti shegaralaw : jáhán tájiriybesi;

- valyuta bazarı hám sırtqı sawda muǵdarlıq dinamikası ;

- sırtqı ekonomikalıq iskerlik normativ tárepleri;

- sırtqı jumıslar sisteması xızmetkerleriniń diplomatik mártebeleri;

- shet el investitsiya munasábetlerin huqıqıy tiykarları ;

- shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardı huqıqıy ekspertizadan, mámleket diziminen

ótkeriw hám tamamlaw xarakteristikalanǵan hám de tiykarǵı muǵdarlıq kórsetkishleri, importı hám kiripi;

- xalıq aralıq sub'ektlerdiń ámeldegi iskerligi gúrriń etilip puqaralardıń sırt el degi kásip

iskerligi hám de shet el jumısshı kúshlerin mámlekette iskerlik kórsetiwge tartıw ;

- shet el investorlar satıp alınǵan zat etetuǵın aksiyalar paketleri hám ob'yektlar ushın aqsha tólew

Kirisiw^

Informaciya termini latınsha sóz bolıp, xabarlılıq, qandayda bir hádiyse

yamasa qandayda bir kisi iskerligi haqqında xabarǵa ıyelew m a'nosini bildira-

di. Informaciya menejment sistemasına onı rawajlandırıw hám rawajlanıwlashti-

rish maqsetinde aktiv tásir etiw ushın zárúr m a'lumotlar jıyındısınan

ibarat esaplanadi. Jetkilikli hám anıq informaciyaǵa iye bolmay basqarıwdı tashkil

etiw múmkin emes.

Islep shıǵarıw informaciyası basqarıwshı hám basqariluvchi sistema -

lar ortasındaǵı baylanıs usılı bolıp tabıladı. Basqarıwshı sistema basqarılatuǵın

sistemadan islep shıǵarıw jaǵdayı jáne onıń xojalıq iskerligi tuwrısında

informaciya aladı. Basqarıwshı sistema alınǵan informaciya tiykarında

basqariluvchi sistema iskerligine baha beredi, menejmentti jáne de

jetilistiriw maqsetinde kórsetpe, buyrıqlar shıǵarıp,

basqariluvchi sistemaǵa atqarıw ushın jiberedi.

Informaciya menejment sistemasında bólek buwın bolıp esaplana-

di. Oǵan qatar ayriqsha ayrıqshalıqlar tiyisli bolıp, olar informaciya

basqarıwdıń barlıq buwınları, barlıq wazıypaların qamtıp alıwı -

ga baylanıslı.

Informaciya - bul basqarıw apparatı iskerliginiń de dáslepki

noqatı, da nátiyjesi bolıp tabıladı, sonıń menen birge, ámelge asırılıp atırǵan háreket-

lar bar ekenligi shárti, bekkemlew usılı bolıp tabıladı. Informaciya kólemi artı -

shi menen basqarıw informaciyasınıń sapa kórsetkishlerine bolǵan

talap da artıp baradı.

Menejment procesi basqarıw qararların qabıllaw maqseti-

de informaciya toplaw, uzatıw hám qayta islew, basqarıw buyrıqları

kórinisinde informaciya beriw jáne onı atqarıwshılarǵa jetkiziwden ibarat.

Informaciyanıń tómendegi túrleri ámeldegi: statistikalıq, operativ, iqti-

sodiy, esap, finans, támiynat, kadrlar boyınsha, texnologiyalıq, marketiñ korparaciya hàm basqalar

8. 3. Miynet ónimliligi

Miynet ónimliligine - psixologiyalıq faktor, xızmetkerler hám baslıq,

sonıń menen birge, xızmetkerler ortasındaǵı óz-ara munasábetler de úlken

tásir kórsetedi. Ulaming keyipi, miynet aktivligi, miynet nati-

jalari bul omilga baylanıslı boladı.

Basqarıwdıń natiyjeliligi tiykarınan baslıq óz wazıypasın qan-

chalik tabıslı orınlawı menen baylanıslı boladı. Házirgi dáwir

menejeri miynet hám basqarıwdı shólkemlestiriwdiń jańa ilimiy hám

texnikalıq sheshimleri, usılların qóllawı, islep shıǵarıw múmkinshilik-

larini ekonomikalıq túrde keńeytiwi kerek. Menejer de shólkemlestiriwshi,

da tárbiyashi, de ızleniwshi, administraciyashı sapalarına ıyelewi

kerek.

Menejerler tárepinen qabıl etiletuǵın qararlardıń quramalılı -

gi hám juwapkerliktiń artpaqtası, atqarılatuǵın jumıslar hár túrliligi

olardan waqtın ónimli bólistiriliwdi talap etedi. Óz iskerligin

joybarlawdı bilmegen, tek ámeldegi máseleler menen shug'ulla-

nuvchi menejerler tek basqarıw processinde vujudga keliwshi ol

yamasa bul jaǵday nátiyjelerin analiz etiwgegine ulgurib, keleshekte qili-

nishi kerek bolǵan islerdi sheshiw ushın waqıt tapolmay qaladılar.

Menejer iskerligi maqsetin belgilewde, awalo, odan joqarı -

roq menejment sisteması aldında turǵan wazıypalardan kelip shıǵıw kerek,

keri jaǵdayda, pútkil sistema iskerligine tuwrı kelmaytuǵın (yamasa qarama-

qarsı ) jumıs kóriw múmkin.

Baslıq jumısı pátiniń tezligi, onıń miynet iskerligi tolıqqonli

dem alıw menen, sonıń menen birge, jumıs kúni dawamında miynet túrleri

almasınıwın talap etedi, sebebi tek sonday etilgende miynet

joqarı nátiyjeli bolıwı, jumıs qábileti

Menejer miynetinde maqul túsetuǵın jumıs su rd 'atini, ol ámelge asırıwshı

háreketlerdiń turaqlı rejimin ornatıw júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Menejer jumıs waqtıniń úlken bólegi hújjetler menen islewge sarpla -

nadi. Alınatuǵın informaciya (xat, buyrıq, hújjet hám t.b. lar) kólemi

kútá úlken. Bunday halda informaciyanı «filtrdan» ótkeriw júdá zárúrli-

bolıp tabıladı. Baslıqǵa tek ol sheshiwi múmkin bolǵan informaciya beriliwi

kerek. Bul basqıshda baslıqǵa informaciyanı atqarıwshılar ortasında bóliw-

lcvchi xatker yamasa járdemshi (referent) úlken kómek beredi. Ol maman

xızmetker bolıwı, menejmenttiń barlıq bólindileri hám shólkemleri

iskerligi ózgeshelikin biliwi kerek.

Baslıq hám oǵan bo'ysunuvchi basqarıw apparatı ortasında

minnetlemelerdi maqul túsetuǵın bólistiriw baslıqǵa jumıs waqtın nátiyjeli

jumsawǵa múmkinshilik beredi. Atqarıwshılarǵa ámeldegi nızamshılıq sheńberi-

de ılajı bolǵanınsha kóbirek hújjetke qol chekiwi ushın múmkinshilik beriw

kerek. Bul baslıq waqtın tejew, atqarıwshılar ǵayratkorligi hám juwap -

garligini asırıw imkaniyatın beredi.

Menejerler iskerliginde hár túrli jıynalıs hám jıynalıslar zárúrli

orın iyelep, olarǵa jumıs waqtıniń 77 procenti sarp etiw boladı. Usınıń sebepinen,

jıynalıslardı to'g 'ri shólkemlestiriw ushın tómendegilerge bólek itibar

beriw kerek:

- májiliste kóriletuǵın másele tek jámáát tárepinen hal etila-

digan mashqaladan ibarat bolıwı kerek. Bul mashqala bir jıynalıs

dawamında hal etiliwi kerek;

- jıynalıs urıs qatnasıwshısıları talqılaw atırǵan mashqala boyınsha

jetkilikli tájiriybe hám bilimge ıyelewleri kerek;

- májiliste kóriletuǵın máseleler teması urıs qatnasıwshısılarǵa olar

tayarlanıw waqıtına ıyelewleri ushın aldınan daǵaza

etiliwi kerek;

- jıynalıs ótkeriletuǵın sáne, waqıt hám jay aldınan kórsetiliwi

kerek, sebebi onıń urıs qatnasıwshısıları óz jumıs waqıtların joybarlaw -

lari kerek. Jıynalıs basshısı aldınan jıynalıs maqseti hám ótkerilish

formasın belgilewi kerek. Jıynalıs ótkerilish tártibi, erkin, ısker

talqılaw ushın sharayat jaratıw da zárúrli bolıp tabıladı.

Baslıqtıń kóplegen minnetlemeleri ishinde keliwshilerdi

qabıllaw hám sáwbet ótkeriwdi bólek ajıratıp kórsetiw kerek.

Qol astında isleytuǵınlar ǵayratı menen qabıllaw ushın alohid

. 2. 0 'zbekiston ekonomikası pútin social ekonomikalıq

sistema retinde

Ózbekstan Respublikası milliy xojalıǵı, kárxanalar, birles-

máler, shólkem, tarmaqlar hám regionlar quramalı, ózgeriwshen,

pútin sociallıq-ekonomikalıq sistema bolıp, onıń hár bir buwını social

islep shıǵarıw hám tákirar islep shıǵarıw, bólistiriw hám tutınıwdıń

túrli processlerin ámelge asıradı, bir-biri menen tıǵız baylanıslı hám bir-

birin toldıradı. Ózbekstan Respublikası milliy xojalıǵı ekonomikalıq

sistema bolıp tabıladı, sebebi miynet hám materiallıq resurslar qosılıwı nátiyjesinde

materiallıq baylıqlar, sonday-aq, milliy dáramat jaratıladı, sonıń -

dek, jámiyet islep shıǵarıw kúshleriniń keńeytirilgen tákirar islep

shıǵarılıwı procesi júz beredi. Usınıń menen birge, respublika milliy

xojalıǵı social sistema ham bolıp tabıladı, sebebi mámleket kisiler tárepinen jara -

tilgen shólkem bolıp tabıladı. Miynet processinde kisiler óz-ara social muno-

sabatda bir-birleri menen óz-ara tásirde boladılar, óz xızmetleri nati-

jalarini basma-bas almasıwlaydilar. Sonday eken, social munasábetler subektleri

kisilerden, obiektleri bolsa olardıń túrli tarawlar daǵı hár túrli

xızmetlerinen (islep shıǵarıw, pán, mádeniyat, kórkem oner hám t.b. ) ibarat.

Ózbekstan Respublikası milliy xojalıǵı basqarıw sisteması

ekonomikalıq, siyasiy, ideologik, etikalıq, ruxiy hám basqa munasábet-

lar jıyındısınan ibarat esaplanadi. Olardıń arasında eń áhmiyetlisi ekonomikalıq

munasábetler bolıp tabıladı.

Ekonomikalıq islep shıǵarıw munasábetleri - bul barlıq ustqur-

má munasábetler tiykarında turıwshı hám óz úlesi tárepinen muno-

sabatlar sistemasında jetekshi bolǵan tiykarǵı munasábetler bolıp tabıladı. Sol sa-

babli, respublika ekonomikasın qayta qurıwdıń mánisi basqarıw

munasábetler ústinliginen ekonomikalıq munasábetlerge menejment-

dıń barlıq dárejelerinde máplerdi basqarıw hám kisiler qadaǵan-

faatlari jardeminde basqarıwǵa ótiwden ibarat. Lekin miynet ja-

moalari tek ekonomikalıq emes, bálki sociallıq-siyasiy, ideologiyalıq,

huqıqıy wazıypalardı da atqaradılar. Sonday eken, milliy xojalıq basqarıwı

obiekt retinde quramalı, ózgeriwshen sociallıq-ekonomikalıq sistema -

den ibarat eken.

Strukturalıq tárepten respublika milliy xojalıǵı hár qıylı islep chiqa-

rish elementlerinen (jumıs jayı, sex, kárxana, konsern, tarmaq hám t.b. )

Mádeniyat hám menejment

«Mádeniyat» túsinigi rawajlanıw dárejesin uliwma

kórsetkishi bolıp, bir qansha mánisti ańlatadı. Mısalı,

jámiyet mádeniyatı, ayırım shaxs mádeniyatı, aqır-aqıbetde, insan

iskerliginiń ayırım túri mádeniyatı haqqında sóz júrgiziw múmkin.

Insan iskerligi materiallıq hám ruwxıy baylıqlar jaratıwshı túrlerge

bólinedi. Usınıń sebepinen materiallıq hám ruwxıy mádeniyat parıq etedi.

Materiallıq mádeniyat insan tárepinen tábiyaattı bo'ysndiriw juda jaqsi

kórsetkishi bolıp tabıladı. Oǵan islep shıǵarıw quralları hám miynet pred-

metleri kiredi. Ruwxiy mádeniyatqa pán, xalıq maǵlıwmat dárejesi,

medicina xızmeti dárejesi, kórkem óner dárejesi, adamlardiñ etikalıq normaları,

ruwxıy mútajlikler hám mápler rawajlanıwı dárejesin kirgiziw múmkin.

Sonday etip, mádeniyat insannıń da materiallıq islep shıǵarıw,

da ruwxıy turmıs salasında rawajlanıwı processindegi jetiskenliklerin

óz ishine aladı. Ol insaniyat bilimleri, onıń miyneti mánisinen ibarat

bolıp, adamlardıń aldiñģi áwladları tárepinen jaratıladı.

Insaniyat mádeniyatı ósip ózgeriwshen, sebebi házirgi

áwlad ájdadlar materiallıq qádiriyatlarınan dóretiwshilik paydalanıw tiykarında -keñrek

jáne de rawajlanıwı múmkin.

0 'zbekistanniñ kem ushraytuǵın mádeniyatı jıllar, ásirler dawamında forma -

langan bolıp, onı saqlaw, rawajlandırıw kóp milletli respublikanıń

joqarı maǵlıwmatlı adamları - pán, ádebiyat, kórkem óner ǵayratkerleriniń

wazıypası bolıp tabıladı.

Insannıń ómiri iskerliginiń zárúrli strukturalıq bólegi pútkil insaniyat

tárepinen jıynalǵan materiallıq baylıqqa ıyelew, sonday-aq,

menejment mádeniyatın iyelew bolıp tabıladı.

Menejment mádeniyatı júdá zárúrli bolıp tabıladı. Insaniyat óz rawajlanıw

processinde kútá úlken basqarıw tájiriybesin jıynaǵan. Bazar sharayatı -

de bul tájiriybe basqarıw natiyjeliligin asırıwǵa xizmet etiwi

Kerek. Menejmenttiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, áwele, me-

nejment mádeniyatı dárejesi rawajlanıwı menen baylanıslı. Sebebi,

basqarıw jolları, usılları, qural hám usıllarına sın kózqarastan baha

beriw jolı menen olardıń eń jaqsıları jáhán tájiriybesinde qóllaw

ushın ajıratıp alındı.

Menejment mádeniyatı insan mádeniyatınıń strukturalıq bólegi

bolıwı menen birge qatar ayrıqshalıqlarǵa da iye.

Mádeniyatqa ıyelew menejer ushın tek zárúr emes, bálki shárt

bolıp tabıladı, sebebi hár bir shólkemdiń hár bir bólindi nátiyjeli islewi

ushın onıń xızmetkerleri joqarı mádeniyatqa ıyelewleri kerek.

Menejment mádeniyatı dárejesi xızmetkerler, ásirese, menejerler

mádeniyatın, basqarıw procesi mádeniyatı, menejment texnikasi

miynet sharayatın sáwlelendiriwshi kórsetkishler boyınsha bahalanadi

Menejment mádeniyatı elementleriniń hár túrliligi menejment

processinde hár túrli normalarǵa, atap aytqanda, etikalıq, huquqiy,

ekonomikalıq, shólkemlestirilgen, texnikalıq, estetik normalarǵa ámel qılıw

zárúriyatın keltirip shıǵaradı. Tàrtip normalar insannıń etika hám ádep salasındaǵı xulqin

tártipke saladı. Olar gápine social minnetti tuwrı túsiniw,

kisi ortasında insaniy munasábet hám óz-ara húrmet, hújdanlıq,

haqıyqatgo'ylik, kishipeyillik hám t.b. lar kiredi. Menejment processinde

etikalıq normalarǵa ámel qılıw onıń mádeniyatı joqarı dárejesinden

da'lolat beredi.

Menejmentte huqıqıy normalar mámleket-huqıqıy hám shólkemlestirilgen-

huqıqıy normativ hújjetlerde sàwlelenedi. Onıń gápine mámleket

kárxanası tuwrısındaǵı nızam, isbilermenlik haqqındaǵı, múlk tuwrısındaǵı

nızamlar kiredi. Lekin nızamlar hár bir kárxananıń ayriqsha

qásiyetlerin esapqa alalmaydi. Usınıń sebepinen, hár bir kárxanada,

nızamǵa tiykarlanǵan halda, óndiristiń ayriqsha ózgesheliklerin

esapqa alıwshı normativ qaǵıydalar ornatıladı.

Ekonomikalıq normalar kárxana iskerligi processinde erisiliwi kerek

bolǵan ekonomikalıq kórsetkishlerdi belgileydi. Olar gápine finans-

kredit normaları, sudalar alıw tártibi, amortizasiya normaları,

ónimdiń esaplanǵan bahası, payda norması, rentabellik norması,

fondlar ushın tólewler, byudjetke tólewler, ekonomikalıq xòshametlew

Normalari kiredi

Shólkemlestirilgen normalar shólkem quramın, bólek bólindi hám shaxslar

iskerligi quramı hám rejimin, ishki tártip, iskerlik túrlerin, xızmetkerler

wazıypaların, informaciyanı qayta islew hám paydalanıw procesin

belgileydi.

Texnikalıq normalar kárxananıń jáne onıń bólindileriniń

menejment ushın zárúr úskene, texnika hám transport quralları,

ásbaplar menen qurallanģanliq dárejesin ańlatadı.

Estetik talaplar hám normalar da menejment processinde

qollanılatuǵın texnika quralları hám úskeneleri, hám taǵı basqariw

xızmetkerlerin qorshap turıwshı sırtqı ortalıq ushın belgilenedi.

. Menejment mádeniyatınıń tiykarǵı elementleri

Menejment mádeniyatı quramına basqarıw xızmetkerleri madani-

yati, menejment processleri mádeniyatı, miynet sharayatı materiallıqti

hám hújjetler júrgiziw mádeniyatı kiredi.

Menejment mádeniyatınıń barlıq elementleri óz-ara baylanıslı hám

óz-ara tásir etiwshi bolıp tabıladı. Usınıń menen birge olar arasında basqarıw

xızmetkerleri mádeniyatı jetekshi áhmiyetke iye. Menejer menejment

procesi mádeniyatınıń joqarı dárejesine erisiw hám óz miynetin

shólkemlestiriwdi rawajlangirip barıwı kerek.

Basqarıw xızmetkerleri mádeniyatı kóp faktorlarǵa baylanıslı, ulıwma

mádeniyat dárejesi, isbilermenlik sapaları, menejment ilimin tereñ

hám hár tárepleme biliw jáne onı óz iskerligi processinde qolay

alıwi menen xarakterlenedi.

Hár bir kárxana hám shólkem menejeri óz wazıypasın orınlaw

processinde jámááttiń basqa aǵzaları menen munasábette bo'lar eken

isbilermen kisiler ortasında ámeldegi etikalıq qaǵıydalarǵa boysinadı.

Hár bir jámáátte qayırqomlıq, insanǵa húrmet ortalıǵı ámeldegi

bolıwı kerek. Menejment mádeniyatı hámelparastliq,

sawıqatsizlik, turpayılıqqa zid bolıp tabıladı. Menejment sistemasında, sonıń menen birge,

mámleket normalarına ámel etpeslik, wádeparazlıq, iskerlikke nadurıs

ataq beriw hám basqa ayrıqshalıqlarǵa jol qoyıp bolmaydı. Miynetke

dóretiwshilik jantasıw, isbilermenlik, juwapkerlik, ǵayrat hám

ǵárezsizlik, xo'jasizliqqa, byurokratizm, nızam buzıwshilıqqa mu-

rosasizliq, hújdaniyliq, kishipeyillik hám ápiwayılıq basqarıw xızmetkerleri

Menejer miynetin shólkemlestiriw mexanizmi

Menejer miynetin shólkemlestiriwde basqarıw apparatindaģi hár

bir atqarıwshınıń jumısı sheklengen hám salıstırǵanda bir túrde bolıwına

erisiw talap etiledi. Bul miynet ónimliligi artpaqtası, jumıs sapası muz-

shilanishi hám hár bir atqarıwshı tájiriybesi artıp barıwına múmkinshilik jaratadı.

Qánigelesiw minnetlemeler sheńberin sonday belgilewi kerek

bunda hár bir isleytuǵın máselesi múmkinshiligi barınsha tolıq jumısqa salinsin.

Miynetti kooperatsiya qılıw basqarıw uyimlastiriw menen

basqarıw apparatı túrli bólindileri xızmetkerleri ortasında baylanıs

ornatiliwi názerde tutadı. Menejment processinde de, sol kárxanada

odan sırtdaǵı bólek xızmetkerler, xızmet hám bólindiler

iskerligi birlestiriledi.

Menejerler miynetin bólistiriw hám kooperatsiya qılıw jolları

strukturalıq bólindiler haqqında qaǵıydalar hám basqarıw apparatı xızmetkeleri

lawazım jollaması menen belgilengen boladı. «Kárxanalar

tuwrisinda»gi Nızam tiykarında kárxana jáne onıń bólindilerinde hár

bir baslıq, qánige hám texnikalıq atqarıwshı ushın lawazım jol-joba

xatları islenedi. Lawazım jollamaları, huqıq hám minnetlemeleri

leri jalǵız basshılıq principi tiykarında lawazımlı adamlardıń

baǵınıwı, tapsırılǵan wazıypa ushın juwapkerligi belgilenedi.

Lawazım jollamaları hám qaǵıydalari har dayim tákirarlanatuǵın túrde qayta qurılıp,

islep shıǵarıw, miynet hám basqarıw processleri rawajlanıp

barǵanlıǵın esapqa alǵan halda dúzetilib, toldırılıp barılıwı kerek.

Basqarıw apparatı miynetin maqul túsetuǵınlastırıw

Basqarıw apparatı miynetin maqul túsetuǵınliģi birden-biri

támiyinlew maqsetinde tariyp-ilmiy tájriybe maģliwmatnamasinda