1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

Ekinshi variant. Baslang`i’sh qaldi’q (saldo) kreditte boli’p, debet aylani’si’ bolsa basli’ng`i’sh kredit qaldi’q ha`m kredit aylani’si’ summasi’nan kishi bolg`anda, oni’n` matematikali’q modeli to`mendegishe boladi’:

S"_kt=S'_kt+KO_to-DO_to

Eger debet aylani’si’ baslang`i’sh kredit qaldi’q (saldo) ha`m kredit aylani’si’ summasi’nan u`lken bolsa, onda qaldi’q debette qaladi’.

Buxgalteriyali’q yesapta xojali’q operatsiyalari’n ko`rsetiw belgilew xronologiyali’q ha`m sistematikali’q ta`rtipte a`melge asi’ri’ladi’.
Xronologiyali’q jazi’w dep xojali’q operatsiyalari’ni’n` payda boli’w izbe-izligine qaray ko`rsetiliwine ayti’ladi’.
Sistematikali’q jazi’w payda bolg`an xojali’q operatsiyalari’n schetlar sistemasi’ boyi’nsha belgilengen schetlar baylani’si’ arqali’ ko`rsetiwge ayti’ladi’.
Xojali’q operatsiyalari’n yesapta ko`rsetiw haqqi’nda ayqi’n tu`sinikke iye boli’w ushi’n to`mendegi mi’sallardi’ ko`rip shi’g`ami’z:
Mi’sali’, fermer xojali’g`i’ni’n` 2005-ji’ldi’n` 1-iyuline du`zilgen balansi’ to`mendegishe:
«Diyxanabad» fermer xojali’g`i’ni’n` 1-iyul 2005-ji’lg`a
Balansi’
Aktiv Passiv

Xojali’q qarji’lari’	Summa mi’n`.som	Xojali’q qarji’lari’ni’n` derekleri	Summa mi’n`.som
Tiykarg`i’ qurallar	14800000	Ustav kapitali’	13354000
Materiallar	282000	Payda	74900
Tiykarg`i’ o`ndiris	16440000	Xi’zmetkerler menen miynet haqi’ boyi’nsha yesaplasi’wlar	500000
Kassa	200	Jetkerip beriwshiler ha`m bo`lip ali’p islewshiler menen yesaplasi’w	6000000
Esaplasi’w scheti’	186700
Debitorlar	3400000	Basqa kreditorlar	14000000
Balans	35108900	Balans	35108900

Iyul ayi’nda to`mendegi xojali’q operatsiyalari’ a`melge asqan:

1. Tiykarg`i’ o`ndiriske 14000 somli’q mineral to`gin sarplang`an. Bul operatsiya boyi’nsha to`mendegi schetlar baylani’si’ du`ziledi:
Debet «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’—14000 som
Kredit «Shiyki zat ha`m materiallar» scheti’—14000 som
2. Tiykarg`i’ o`ndiriste ori’nlang`an islerge 85000 somli’q is haqi’ yesaplandi’. Schetlar korrespondentsiyasi’ to`mendegishe boladi’:
Debet «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’—85000 som
Kredit «Miynet haqi’ boyi’nsha xi’zmetkerler menen yesaplasi’wlar» scheti’—85000 som