1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

18.Bоrliqning аsоsiy shаkllаri. Tayanch atamalar: Bоrliqning fаlsаfiy tushunchаsi. Mоddiy bоrliq, ijtimоiy bоrliq, mа’nаviy bоrliq. Bоrliq аsоsiy shаkllаrining hususiyatlаri. Bоrliq, mаtеriya, substаntsiya nisbаti. Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb ataladi (bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qollagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi olganadi.Ontologiyaning predmetini borliq tashkil etadi. Uning mazmuni borliq va yo‘qlik, me’yor va sifat, miqdor va olchov, makon va zamon, harakat va o‘zgarish kabi tushunchalar orqali yoritiladi.«Ontologiya» atamasi borliq haqidagi ta’limot ma’nosida ilk bor R.Goklenius (1636-yil) va I.Klauberg (1646-yil) tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Lug‘aviy ma’noda u yunoncha «ontos» — borliq va «logos» — ta’limot degan mazmunni anglatadi.Quyosh sistemasi millionlab yulduzlarni o‘z ichiga oluvchi Galaktika (Somon yoli) tarkibiga kiradi. Uning diametri 94,6 mln. yoruglik yiliga teng. Undan keyingi sistema galaktikalar to‘pi bolib, uning diametri 1 megaparsekka teng, u 30 tagacha galaktikani o‘z ichiga oladi (1 parsek (3,26 yo. y.). Keyingi sistema — galaktikalarning mahalliy to‘pi, unga 2 ta gipergalaktika va 27 ta 92 mitti galaktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha galaktika bo‘ladi, uning diametri — 5 megaparsek. Galaktikalar majmuasi galaktikalarning o‘ta majmuasiga birlashadi, uning diametri 40 megaparsek bolib, o‘zida 10 mingdan ziyod galaktikani birlashtiradi. 0 ‘ta yirik majmualar koinotning boshqa strukturaviy birliklariga kiradi. Koinotning radiusi esa 15—20 mlrd. yo.y. tengdir.Sifatiy jihatdan materiya ikki xil shaklda, ko‘rinishda uchraydi: moddasimon va nomodda ko‘rinishida. Materiyaning moddasimon ko‘rinishdagi shakllari ikkiga, modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas boglangan bo‘lib, ular to'qnashganda keskin sifatiy o‘zgarish ro‘y beradi, ya’ni moddaning moddaviy ko‘rinishi nomoddaviy ko‘rinishga aylanadi. Materiyaning nomoddaviy kolinishi ham ikki xil shaklda uchraydi: maydon va nurlanish.Borliqning strukturaviy tuzilishini uning sifatiy rivojlanishi nuqtayi nazaridan olib qarasak, moddiy olam bu holda ham uchta darajaga ajraladi. Uning tashkiliy struktura darajalarini: anorganik dunyo (notirik tabiat), organik dunyo (tirik tabiat) va ijtimoiy dunyo (jamiyat)ga ajratiladi. Ular bir-biridan xilma-xilligi, uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi.Substansiya — muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning xilma-xil ko‘rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va ular orqali namoyon bo‘luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta’limotni monism deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodisani, materiyani, g‘oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monism tarafdorlari. g‘oyani, ruhni oluvchilar esa — idealistik monism tarafdorlari hisoblanadilar. Борлиқнингмоддийшаклиматерияўзига барчажисмларни, ҳодисаларни, жараёнларнивау Ларнингхусусиятлариниқамраболади. Бунданташқари, утафаккурниҳам оламда мавжуд булган барча алоқадорликларни ва муносабатларни ҳам қамраб олувчи умумий
фалсафий тушунчадир.