1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

15.Diаlеktikа tushunchаsi. Diаlеktikаning tаmоyillаri. Tayanch atamalar: Diаlеktikаning tаriхiy turlаri. Diаlеktikа tushunchаsi. O’zаrо аlоqаdоrlik, rivоjlаnish, tаrаqqiyot tushunchаlаri. Diаlеktikаning hоzirgi zаmоndаgi turlаri.Dialektika (yunon dialektika-bahs.) tabiat , jamiyat va bilish taraqqiyoti
qonuniyatlari hamda ularning asosida shakllanadigan umumiy tafakkur uslubi va amaliy faoliyat haqidagi ta’limotdir.Qadimgi davrda Geraklit ( eramizdan avvalgi 540-483) dialektikani bilish metodi sifatida talqin qilgan bo’lib, bu qarash keyinchalik Gegel tomonidan yanada chuqurroq tahlil qilinadi. U dialektikani falsafiy metod, ta’limot darajasida ishlab chiqadi.Dialektika [yun. dialektike (techne) —suhbat olib borish, bahslashish sanʼati] — borliqning vujudga kelishi, uningtaraqqiyoti haqidagi falsafiy taʼlimot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. "D" tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi maʼnosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida D.muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali xaqiqatni topish sanʼatini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiathodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson,jamiyat bilan bogʻliklikda paydo boʻlgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yoʻlida oʻzgartirishning dialektik us-lubini anglashga intilish qad. zamonlarga borib taqaladi.Bu intilish dastlab Sharqdaтpaydo boʻlib, antik davrda oʻz takomiligayetgan. Falsafa tarixida D. turlicha talqin qilingan. "D" soʻzi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qoʻllanilgan. U D.ni bir-biriga zid, qaramaqarshi fikrlar toʻqnashu-vi orqali haqiqatni topish sanʼati deb bilgan.Geraklit ijodida D. oʻzining antik davrdagi eng yorqin koʻrinishiga ega boʻldi.Geraklit fikricha, D.— muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatliva u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish —qaramaqarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va b. yunon faylasuflari taʼlimotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi D.si vujudgakeladi. Sofistlar haqiqatni borliq D.sidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib,ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxminan ekanligini eʼtirof etishgacha borib yetdilar. Oʻrta asrlardan 18-asrgacha D. oddiy (maktabda oʻqitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi. Platon D.ni narsalarning ideal mohiyatini bilishтmaqsadida tushunchalarni boʻlakboʻlaklarga ajratish, soʻng bir-biri bilan oʻza-ro bogʻlash uslubi deb hisoblagan.Kuzalik Nikolay, J. Bruno D.ni qaramaqarshiliklarning mos kelishi haqidagi taʼlimot deb taʼkidlashgan. Kantnit fikricha, D. voqelikni tajriba, hissiy bilimlarorqali emas, balki sof tafakkur asosidabilishga intiladi. Gegel D.ni borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarinianglashning umumiy uslubi deb bildi.Falsafa tarixida D.ning 3 ta asosiy shaklitarkib topdi: 1) qad. dunyodagi ilk,stixiyali, sodda D. (Geraklit, Platon va b.);2) nemis mumtoz idealistic (xususan,Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F.Engels va xususan, V.I. Lenin D.ni vokelikni bilish va uni inqilobiy oʻzgartirish qaqidagi taʼlimot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya D. qonunlarida insoniyatning yalpi baxtsaodatga borishkafolatini koʻradi. 20-asr Gʻarb falsafasida D. neogegelchilik, ekzistensializm, diniy falsafaning turliтoqimlarida rivojlandi.