1-Dars. Olingan bilimlar yuzasidan takrorlash

Ma'lum fan yoki kasb-hunar sohasidagi muayyan bir tushunchani aniq ifodalash uchun ma'nosi maxsuslashtirilgan so'z yoki so'z birikmalariga atama (termin) deyiladi.


Savol va topshiriqlar

1. Atama deganda nimani tushunasiz?

2. Atama qanday hosil qilinadi?
3. Atamaning umumxalq so'zidan qanday farqi bor?
4. Atamalarni yasash va ularni tartibga solish muammolari tilshunoslikning qaysi bo'limida o'rganiladi?


76- mashq. Geografiya faniga oid atamalarni izohi bilan ko'chiring. Namuna: garmsel — issiq (quruq) shamol.
Durbin, vulqon, atlas, gerbariy, gipoteza, materiklar, kanal, kontur karta, magnit, mineral, meteorologiya, radiatsiya, toponim, ekvator, yupiter, qo'ltiq, balans, biosfera.


77- mashq. «Amir Temur davrida davlat boshqaruvida ayollar» mavzusida matn tuzing. Matn ichida quyidagi atamalarni ham qo'llang.
Saroy, manbashunoslik, elchi, etnograf, sharqshunos, mohir siyosatchi, sulola, musiqachi, davlat, meros, tillaqosh, baldoq, chopon, qilich, kamar, muzey.


78- mashq. 3 guruhga bo’lining. Belgilangan qisqa muddat ichida 1-qator ilm-fanga oid, 2-qator san'at va madaniyatga, 3-qator texnikaga oid atamalarni navbat bilan yozuv taxtasiga yozing. Qaysi guruh atamalarni ko'p va to'g'ri topa olsa, o'sha guruh g'olib deb topiladi.
8-dars. ATAMASHUNOSLIK MUAMMOLARI


Reja:

1. 
   Atamashunoslikning bugungi muammolari.
   
2. 
   Ularni (atamalarni) tartibga solish.
   

Har qanday fan sohalarining rivojida shu fanga doir atamalarni izga solish katta ahamiyatga ega.

Istiqlolga erishgunga qadar o'zbek ilmiy-texnikaviy va boshqa sohalardagi atamalarning rivojiga e'tibor berilmadi. Natijada atamalarning ko'pchiligi rus tilida qanday bo'lsa, shundayligicha olindi. Masalan, spravka, doklad, kanselyariya va boshqalar.
Mustaqillik sharoitida atamalarni izga solish eng dolzarb vazifalardandir.
Atamalarni tartibga solish harakati mustaqillikning ilk davrlarida turli yo'sinda olib borildi: a) rus tilidan va bu til orqali Yevropa tillaridan kirib kelgan atamalarning o'rniga arab-fors tilidan atamalar tanlash: aeroport o'rniga tayyoragoh; samolyot o'rniga tayyora; institut o'rniga oliygoh, rayon o'rniga nohiya, radio o'rniga ovoznigor, telefon o'rniga durovoz kabilar; b) rus tilidan va bu til orqali Yevropa tillaridan kirib kelgan atamalarning o'zbek tilining ichki imkoniyatlarini qidirib, o'zbekcha muqobillarini topish. Agar muqobili bo'lmasa, boshqa tillardan olingan atamalarni o'zbek tili fonetik qonuniyatiga moslashtirib qo'llash. Masalan, aksiya — hissa, aksioner — hissador, kanselyariya - devonxona, pechat — muhr, gimn — madhiya, tamojnya— bojxona, bank — banka, samolyot — samolyot, vertolyot — vertolyot, raketa — raketa, tank — tank, telefon — telefon, kompyuter — kompyuter kabi. Atamalarni izga solishning keyingi yo'li istiqbolli yo'l ekanligijiammaga ayon bo'ldi, chunki boshqa tillardan atama qabul qilmaydigan birorta ham til yo'q. Masalan, telefon, kompyuter atamalari dunyoning hamma tillariga kirib borgan.
Hozirgi kunimizda o'zbek tili birja, dizayn, lizing, marketing, menejment, monitoring, audit singari yuzlab boshqa tillardan olingan atamalar hisobiga boyib bormoqda.