1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

So'zlovchining fe'ldan anglashilgau harakat-holatiga munosabatini bildirgan fe'l shakllariga mayl shakllari, shunday shakllar tizimiga esa mayl kategoriyasi deyiladi.
Hozirgi o'zbek adabiy tilida yuqoridagi ma'nolarga muvofiq keladigan to'rt turdagi mayl shakllari mavjud. Ularni quyidagi jadvalda ko'ring:

T/r	Mayl turlari	Mayl ko'rsatkichlari	Misollar	Ma'nolari
1.	Ijro mayli	Ø	Ko'rdim, ko’ryapman, koraman, ko'rding, ko'ryapsan, ko'rasan, ko'rdi, ko'ryapti, ko'radi	Harakatning ijro qilish-qilinmasligini bildiradi
2.	Buyruq-istak mayli	-y(-ay) -ylik (-aylik), -ng (-ing), -ing, -ngiz (-inglar), -sin, -sinlar	Yozay, to'qiy, yoz, yozing, yozgan, yozingiz, yozsin, yozsinlar	Harakatni ba­jarishga da'vat etish ma'no­sini bildiradi
3.	Shart mayli	-sa	Yozsam, yozsang, yozsa	Shart bo'lgan harakatni ifo­dalaydi
4.	Maqsad mayli	-moqchi	Yozmoqchiman, yozmoqchisan, yozmoqchi	Harakatning biror maqsadda bajarilishini bildi­radi

Bu fe'l shakllaridan o'rinli foydalanish nutqingizni aniq, ravon ifodalashga yordam beradi.

Savol va topshiriqlar
1. Mayl kategoriyasi nima?

2. Mayllarni sanang?

3.Buyruq-istak mayli ishtirokida gap tuzing?
11-dars. SHAXS-SON VA ZAMON QO'SHIMCHALARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI

Dars maqsadi: talabalarning shaxs-son qo'shimchalari yuzasidan o'rta umumiy ta'limda olgan bilimlarini mustahkamlash. Shaxs-son qo'shimchalaridan o'rinli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.
R e j a:

1. Shaxs-son qo'shimchalari haqida ma'lumot.

2. Shaxs-son qo'shimchalarining o'zaro vazifa jihatidan almashinuvi va uning uslubiy xususiyatlari.
Fe'ldan ifodalangan harakatning shaxslarga munosabatini bildirgan qo'shimchalarga shaxs-son qo'shimchalari deyiladi. Masalan, keldim, yozding, boraman so'zlaridagi -m, -ng, -man qo'shimchalari.
Bunday qo'shimchalarning shaxs-son qo'shimchalari deb yuritilishiga sabab shuki, shaxs qo'shimchalari ayni paytda sonni ham bildirib turadi: yo birlik, yo ko'plik shaklida bo'ladi. Masalan,

Birlik Ko'plik

yozdi-m yozdi-k

yozdi-ng yozdi-ngiz (laring)

yozdi- yozdi-lar (yozishdi)

Ba'zi holatlarda birinchi shaxsni ifodalash uchun ikkinchi shaxs qo'shimchasi, shuningdek, birlik ma'nosini ifodalash uchun ko'plik qo'shimchalari qo'llanishi mumkin. Bunday holatlar ma'lum uslubiy maqsadda ro'y beradi. Masalan, Yurasan, yurasan, hech masofa kamaymaydi — yuraman, yuraman, hech masofa kamaymaydi.

Ikkinchi va uchinchi shaxs birlik shakllari o'rnida ko'plik shakli qo’llanilsa, shaxs ko'pligi emas, balki shaxsga hurmat ma'nosi ifodalanadi. Masalan, Dadam keldilar. Siz juda yoqimli kuyladingiz. So'zlang. (A. Qodiriy)

Ayrim o'zbek shevalarida shart maylidan keyin qo'shiladigan shaxs-son shakllari o'rniga o'tgan zamonning — gan shakli, hozirgi va kelasi zamon shakllaridan keyin ishlatiladigan shakl qo'llaniladi. Masalan, borsa o'rniga borsamiz, borsavuz.

Shaxs-son qo'shimchalarini quyidagi jadvalda ko'ring:

T/i	Shaxs-son asos;	Saxs	Shaxs son shakllari		Misollar
			birlik	ko'plik	birlik	ko'plik
1.	a) o'tgan zamon aniq maylining — di shakli b) kelasi zamon shart mayli	I II III	-m -ng -o	-k -ngiz -lar	keldim kelsam kelding kelsang keldi kelsa	keldik kelsak keldingiz kelsangiz keldilar kelsalar
2.	a) o' tgan zamon aniq maylining -gan shakli b) hozirgi zamon aniq maylining shakllari d) kelasi zamon aniq mayli	I II III	-man -san -adi	-miz -siz -adilar	kelganman kelyapman kelaman kelgansan kelyapsan kelyapti kelaman kelasan keladi	kelganmiz kelyapmiz kelamiz kelgansiz kelyapsiz kelyaptilar kelamiz kelasiz keladilar
3.	kelasi zamon buyruq-istak mayli	I	-ay, -y -gin, -sin	-aylik, -ylik, -hgiz (lar), - sinlar	kelay kelgin kelsin	kelaylik keling (iz) kelsinlar

II shaxs buyruq mayli qo'shimchalari o'rniga III shaxs buyruq mayli qo'shimchasi ishlatiladi. Masalan, kiring o'rniga kirsinlar, o 'tiring o'rniga o'tirsinlar. Bunday holat o'zidan katta yoki obro'li kishilarga nisbatan qo'llanilib, hurmat ma'nosi ifodalanadi.

ZAMON QO'SHIMCHALARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Dars maqsadi: zamon qo'shimchalari yuzasidan o'rta umumiy ta'limda olgan bilimlarni mustahkamlash. Zamon qo'shimchalaridan nutqda o'rinli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.
R e j a:

1. Zamon qo'shimchalari haqida ma'lumot.

2. Zamon qo'shimchalarining tasnifi.

3. Zamon qo'shimchalarining o'zaro vazifaviy almashinuvi va uning uslubiy xususiyatlari.

Keldim, kelyapman, kelaman fe'llarining uchalasi ham I shaxsni bildiradi, lekin ular harakatning nutq momentiga nisbatan qachon bajarilishi yoki bajarilmasligi bilan farq qiladi.

Fe'ldan anglashilgan harakatning nutq momentiga nisbatan hajarilishi yoki bajarilmaslik paytini bildiradigan shakllarga zamon shakllari, ana shunday shakllar tizimiga zamon kategoriyasi deyiladi.

Zamon turini belgilashda so'zlanayotgan nutq vaqti asosiy tayanch nuqta bo'lib hisoblanadi. Ana shunga ko'ra uch zamonga bo'linadi: 1) o'tgan zamon, 2) hozirgi zamon, 3) kelasi zamon.

Fe'ldan anglashilgan harakatning nutq so'zlanayotgan vaqtdan oldin bo'lib o'tganligini bildirgan shakllar o'tgan zamon shakllari sanaladi. O'tgan zamon shakllariga quyidagi shakllar kiradi: -di, -gan, -ib, (-man, -sun, -di) kabi. Masalan, keldi, kelgan, kelibman, kelibsan va boshqalar. Bu shakllar garchi «o'tgan zamon» umumiy ma'nosi asosida birlashsa ham, lekin ularning har qaysisi bir-biri bilan ma'lum ma'nosiga ko'ra farq qiladi: -gan shakli -di ga nisbatan harakatning nutq so'zlangan vaqtdan ancha oldin ro'y berganini bildiradi.

-ibdi -ibman, ibsan shakllari esa so'zlovchi nutq momentidan oldin ro'y bergan harakatni boshqa shaxsdan eshitganligini voki oldindan kutilgan harakatning amalga oshganligini bildiradi. Masalan, O'g'rini eshakka teskari mindiribdi. (Ertakdan)

-di shakli, umuman, harakatning nutq momentidan oldin bajarilganligini bildiradi.

Solishtiring:

Keldi

Kelgan

Kelgan edi

Kelibdi

Fe'ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so'zlanayotgan vaqtda ro'y berishi yoki bermasligini bildirgan shakllarga hozirgi zamon shakllari, shunday shakliar tizimiga esa hozirgi zamon kategoriyasi deyiladi. Hozirgi zamon ma'nosi -yapti, -yotir, - moqda singari qo'shimchalar qo'shish orqali ifodalanadi. Masalan, yozyapti, yozmoqda, yozayotir. Bulardan -yapti, -moqda, fe'l asoslariga, -yotir esa fe'lning ravishdosh shakliga qo'shiladi.

Hozirgi zamon shakllari ma’lum uslubga xoslangani bilan o'zaro farqlanadi, -yapti uslubiy betaraf (neytral) shakl bo'lsa, -moqda, -yotir vozma nutq uslubiga xosdir.

Fe'ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so'zlanayotgan vaqtdan so'ng ro'y berish-bermasligini bildirgan zamon shakllariga kelasi zamon shakllari, shunday shakllar tizimiga esa kelasi zamon kategoriyasi deyiladi.

Kelasi zamon ma'nosi fe'lning -a ravishdosh shakliga -di, -jak; fe'l asoslariga -ar, -ur, -gusi qo'shimchalarini qo'shish orqali hosil bo'ladi. Masalan, keladi, kelajak, kelar (ur), kelgusi kabi.

Bulardan -adi, -ar uslubiy betaraf shakllar bo'lsa, -jak, -gay, -ur, -gusi shakllari badiiy va publitsistik uslubga xosdir.

Uslubiy betaraflik belgisiga ko'ra -adi va -ar shakllari bir guruhni tashkil qilsa ham, ular ifodalanayotgan harakatga gumon-taxmin ma'nosini bildirish-bildirmasligiga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Birinchisi bunday ma'noga betaraf bo'lsa, ikkinchi shakl gumon- taxmin ma'nosiga ega.

Solishtiring: keladi — kelar.

Ba'zan turli zamonga mansub bo'lgan shakllar o'zaro almashinishi mumkin. Masalan, Tanklar, zambaraklar ag'anab yotibdi. Bir jangchining peshonasi boglangan, bir jangchining esa yelkasidan qon oqmoqda. (Shuhrat)

O'tgan zamonda bo'lib o'tgan voqealarga tinglovchini olib kirish, ularni uning ko'z oldiga olib kelish maqsadida hozirgi zamon shakli ishlatilgan.