1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ, sociallíq-siyasiy waqíyalarǵa baylaníSLÍ maǵLÍwmatlar

4-basqısh (20 minut)
UZAQBAY PIRJANOV POEZIYASÍ
Belgili shayır U. Pirjanov óziniń ideya-tematikalıq, janrlıq, formalıq hám kórkemlik izlenisleri menen qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan dóretiwshilerden esaplanadı. Onıń «Muhabbat qosıǵı (1970), «Onda báhár edi» (Nókis 1977), «Gúzgi japıraqlar» (Nókis, 1983) sıyaqlı toplamları belgili.

SHayır lirikasında jámiyette ushırasatuǵın hámelparazlıq, menmenlik, jalǵan sózlilik hám basqa jaramsız illetlerden túńiliw, al shıdamlılıq, aqıllılıq, hújdanlılıq, insap, adamgershilik, haqıyqatlılıqtı ulıǵlaw ideyası ayrıqsha kózge taslanadı. Olar qatarına «Jawıngerdiń jesiri», «Sol kúndi kórgeymen», «Geologlar», «Xannıń qızı», «Men sizlerge isenemen», «Oqıp júrmen qaytadan», «Qaraqalpaqpan», «Jeńis», «Citata», «Lolı qızı», «Áyyemgi dúnya tarıyxı» betlerinen», «Diolog», «Arablarǵa tilekleslik», «Rus patshalıǵınıń awdarılıwı», «Fayzulla Xojaevtıń qılıshı», «Aymerekenıń aytqanlarınan», « Qalpaqlı radio», «Ernazar alakózdiń tolǵawı», «Jası úlkenniń saqalın sen qaytıp ber» hám t.b qosıqları kiredi.

Shayırdıń «Citata» degen qosıǵında súwretlengen máseleler óziniń ótkirligi menen oqıwshıǵa oy saladı. Qosıqtıń epigrafında-aq avtordıń aytajaq ideyasın ańlawǵa boladı. Bunda polyak jazıwshısı Stanslav Eji Letstiń «Ol qorqaqlıǵınıń sebebinen óz pikirlerin birewlerdiń gellesinde saqlaytuǵın edi» degen danalıq sózi epigraf sıpatında durıs tańlap alınǵan. Qosıqtıń tekstine kelsek:

Shappattay maqala jazsa da – Citata,

Sala qulash etip jazsa da – Citata.

Tómeninde istochnik,

Joqarısında Citata,

Ortasında da Citata,

Ta-ta-ta

Citata!!!

Óytkeni bul birdeyine

Belinskiy bılay degen bolıp,

Citatanı keltirip,

Qos tırnaqtı jabadı-

Jabadı da sońına:

«Desek qátelespeymiz» dep

Shirenińkirep aladı.

Citata!

Bunda shayır ádebiyattanıw ilimindegi ayırım ilimpazlardıń qunı tómen, sayız, tek belgili ilimpazlardıń pikirlerine súyenip, amanat ǵana pikir aytatuǵın miynetlerin sınǵa aladı. Qosıqta shayır tek basqanıń pikirine súyenetuǵın, óz bası menen júyeli sóz ayta almaytuǵın, solay bolsa da jámiyette ózin kórsetiwge urınatuǵın sınshısımaq obrazın ashıp beredi. Bunda shayır obrazındaǵı lirikalıq qaharman óz pikirine iye bolmaǵan ilimpaz-sınshısımaqlardıń is-háreketlerinen gúyzeliske túsedi, olardan túńiliw sezimlerin payda etedi.

Dúnyadaǵı urısqumarlarǵa qarsı gúresiw, tınıshlıqtı qádirlew ideyası shayırdıń kóplegen publicistikalıq qosıqlarınıń ideyasın quraydı. Sonday-aq, shayırdıń «Arablarǵa tilekleslik» qosıǵında tınıshlıq hám onıń qádir-qımbatı jóninde lirikalıq qaharmannıń oy-tolǵanısları beriledi:

Arablardıń aspanında,

Bombardirovshiklerdiń zuwlıǵan gúwildisi,

Arablardıń jerlerinde,

Tanklerdiń gúrsildisi.

Hámme suwıq qurallar-ájel urıǵın shashıp,

Dus kelgenin jenship-basıp,

Tas talqan bolǵan imaratlardı kórgende,

Qara basın emes,

Óz elin qorǵap,

Qan sorpa bolǵan azamatlardı

Tınıshlandıratuǵın nárse – bul tınıshlıq!

bul qatarlarda arablarda búgingi kúnde de dawam etip kiyatırǵan búlginshiliklerin saplastırıwdıń birden-bir sharası tınıshlıq ekeni haqqında shaqırıqlar beriledi. Qosıqta dúnya júzilik mashqalaǵa bas qatırıwshı, basqa xalıqlardıń ayanıshlı awhalına jan ashıtatuǵın, yaǵnıy ulıwma adamzatlıq mashqalalar kóleminde keń pikirleytuǵın lirikalıq qaharman obrazı jaratılǵan.

Shayır U. Pirjanovovtıń dóretiwshiliginde de júrek tarların terbetken, muhabbat temasındaǵı bir qansha qosıqların ushıratıwımızǵa boladı. Onıń muhabbat lirikasında gózzal jaslıq máwritleri hám muhabbat tuyǵısı ózine tán kórkemlik penen sáwlelenedi:

«Áy, sen, magnit bolıp meni tartqan, qız,

Áy, sen, qumar kózli, súygenim meniń?

Onısı ne izlegendey bir qılmıs,

Mudamı aldımda kózleriń seniń?

Shayır U. Pirjanov intim sezimlerge milliy xarakter menen milliy psixologiyanı sheberlik penen sińdirip jiberedi hám bul arqalı muhabbattıń qádir-qımbatın, bahasın jáne de arttıradı. Máselen shayırdıń «Lal eter» qosıǵın alıp qarayıq:

Dúrkin qız ishinde, dúrdana bolıp,

Gúller arasında dolana bolıp,

Izińe túskenler pármana bolıp,

Juwıra-juwıra sharshap hal keter.

Kimge at basınday bolıp sen árman,

Kimge jetkermey bir qızıq dáwran,

Júrgenler dártine sorap dárman,

Basqan qádemińiz gúzar jol eken.

Ishqı biytabıńa bergen jábiriń,

Shıpa bop shıǵar, ishtiń háwiriń,

Bir isharat penen qılǵan hájiriń,

Aq súyekpen degenlerdi qus eter…

Muhabbat lirikası milliy psixologiyalıq ádep-ikramlılıq, adamgershilik sıpatları menen bayıtıp beriw ózinsheligin shayırdıń kópshilik qosıqlarında ushıratamız. Qosıqta ulıwma adamzatqa tán tábiyǵıy halat, jaslıqtan ótiw dáwirindegi insanlarǵa tán ruwxıy keshirmeler - jaslıqtı, ondaǵı ilahiy tuyǵılardı ańsaw hám muhabbattı qásterlew oyları sáwlelenedi. Qosıqta obyektiv qaharman bolǵan gózzal qızdıń «dúrkin qızlar ishindegi dúrdana»lıǵı, “jetkermes ármanlıǵı», basqan qádemleriniń gúzar jol ekenligi aytıla kelip, pikirdiń emocionallıǵın támiyinleydi.

Shayır Uzaqbay Pirjanovtıń dóretiwshiliginde tiykarǵı peyzajlıq lirikasınıń teması - tábiyat máwsimleri haqqındaǵı tolǵanısları desek qáte bolmaydı. Avtordıń 1977-jılı baspadan shıqqan «Onda báhár edi» toplamında «Gúzgi kórinis», «Báhár…», 1983-jılı baspadan shıqqan «Gúzgi japıraqlar» toplamında «Gúz», «Gúzgi japıraqlar», «Taǵı aylanıp báhár kelgenshe» atlı qosıqları buǵan mısal bola aladı. Qosıqlardıń jáne bir ózgesheligi bunda tábiyat máwsimlerinen qıs yamasa jaz máwsimi haqqında emes, al báhár hám gúz máwsimleri parallel qoyılıp súwretlew arqalı óziniń oyın ideyasın jetkerip beredi:

Jılǵaǵa kógergen tebendey kók shop,

Dáslep sende kórdim báhárdiń kórkin.

Sizlerdi sabılıp izler birimlep,

Kiyik quralayın ertip uzaq kún.

Báhár seni kórdim jas bir qozınıń,

Uwız sútke toyıp oynaqlawında.

Alısta kisnegen qasqa qulınnıń

Jaylaw dúbirletken doynaqlarında.

Bul qatarlar shayırdıń «Báhár...» dep atalǵan qosıǵınan bolıp, bul qosıqta tirishiliktiń dáregi bolǵan báhár paslınıń ózine tán ózgeshelikleri átiraptı bólegen kóklemzarlıq hám ómir tirishiliktiń dawamıylıǵınıń simvolı sıpatında dúnyaǵa endi kelgen qulan, tayınshaq, palapan, qarlıǵash, shımshıq qumırısqa obrazlarında berilgen.

Epigrammalar batıs ádebiyatınıń úlgisi bolıp, qaraqalpaq ádebiyatında I. Yusupov dóretiwshiliginde onıń eń jaqsı úlgilerin kóriwge boladı. Sonday-aq, biz shayır U. Pirjanov dóretiwshiliginde de epigrammalardı ushıratamız. Shayır U. Pirjanov epigrammaları jóninde filologiya ilimleriniń kandidatı J. Saǵidullaeva «Shayırdıń epigrammalarında ádebiyat, sonıń ishinde poeziyanıń áhmiyetli máseleleri ótkir túrde sáwlelendiriledi» dep pikir bildiredi. Haqıyqatında da, U. Pirjanov epigrammalarında ádebiyat máselelesin jırlaw jetekshilik etedi:

Burınǵı jazǵanlarıń da – saban

Házir jazıp atırǵanıń da – saban,

Endi jazatuǵınlarıń da – saban,

Hár biri qam gerbishrey,

Kitaplarıń da – saban.
Tırmısh alıp arqalap júrgeniń de – saban,

Quwanıp qushaqlap júrgeniń de saban,

Ah, dánsiz sabanlar, jeńil sabanlar,

Essiz sabanlar...

Avtor bolıw ańsat bunday sabanǵa,

Biraq oqıwshınıń ǵarǵısı jaman dá!

-bul qatarlarda lirikalıq qaharmannıń talantsız jazılǵan shıǵarmalar menen birge olardıń avtorların sınǵa aladı. Bundaǵı «saban» kórkem obraz bolıp, ádebiyatta kórkemlik qunı tómen jazılǵan shıǵarmalardıń jıynaqlap, obrazlı túrde usınday atama beredi. Sonday-aq, shayırdıń bul epigramması forması boyınsha I. Yusupov epigrammalarınan ózgeshelenedi. Yaǵnıy U. Pirjanovtıń joqarıdaǵı epigramması úsh shuwmaqtan ibarat bolıp, birinshi shuwmaq altı qatar, ekinshi shuwmaq tórt qatar hám sońǵı shuwmaq eki qatardan ibarat. Al, I. Yusupovtıń epigrammaları bolsa, tórt qatardan ibarat, al mazmunı jaǵınan jámiyettegi hár túrli unamsız illetlerdi sóz etiw menen birge U. Pirjanov epigrammalarındaǵı sıyaqlı ádebiyat máselesi de sáwlelendiredi:

Bir yashullı semiz papka kóterip,

Baspaxana betke ótse jótelip,

«Sorımızǵa jańa roman

Jazǵan ba? » dep janım qalmay turaman...¹

Ulıwmalastırıp aytqanımızda, shayır U. Pirjanov óziniń dóretpeleri arqalı ádebiyatımız rawajlanıwına úlken úles qosqan hám oqıwshılar kewlinen orın alǵan dóretiwshilerden biri esaplanadı.

1 Юсупов И. Ўатан муҳаббети. Нөкис «Билим», 2016,138-б