1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ, sociallíq-siyasiy waqíyalarǵa baylaníSLÍ maǵLÍwmatlar

2-basqısh (20 minut)
BUL HÁPTE “XABAR HÁM KURATORLIQ SAATI” SABAQLARIN ÓTKERIW USHIN TAYARLANǴAN JÁRDEMShI MATERIALLAR
Tema: “ANA TILIM – MILLET TAYANISHI!”
Til hár bir millettiń eń áziz baylıǵı, onıń ruwxıy kelbeti, mádeniyatı, ishki dúnyasın sáwlelendiriwshi zárúrli qural esaplanadı. Babamız Abdulla Avloniydiń “Hár bir millettiń dúnyada barlıǵın kórsetetuǵın ayna til hám ádebiyatı. Milliy tildi joǵaltıw - millettiń ruwxın joǵaltıwdur” degen hikmetli sózleri de bul pikirdi ayqın tastıyıqlaydı.

Xalqımızdıń biybaha baylıǵı bolǵan ózbek tili dúnyadaǵı áyyemgi hám bay tillerden biri bolıp, xalqımız ushın milliy ózligimiz hám ǵárezsiz mámleketimiz tımsalı, ruwxıy baylıq, ullı qádiriyat bolıp tabıladı.

Prezidentimiz óz sóylewlerinen birinde “Ullı oyshıl, XX ásir basında altı tilli - ózbek, arab, parsı, hind, túrk hám orıs tillerinde sózlik dúzgen Ishaqxan Ibrattıń mine bul hikmetli sózlerin esletken edi: “Biziń jaslar álbette basqa tildi biliw ushın umtılıw-háreket etsin, lekin aldın óz ana tilin kózlerine totıya etip, sıylasın. Óz tiline sadıqlıq – bul watan isi ”.

Haqıyqattan da, házirgi tez ózgerip atırǵan globallasıw dáwirinde ózbek tiliniń ayrıqsha qásiyetlerin saqlap qalıw, onı keleshek áwladqa zıyansız jetkiziw biziń babalarımız hám kelesi áwlad aldındaǵı muqaddes minnetimiz bolıp tabıladı.

Tariyxqa názer taslasaq, ásirler, dáwirler ótiwi menen kóplegen tiller tutınıwdan shıǵıp, “óli til”ge aylanǵanın kóremiz. Latın, aramiy, áyyemgi grek, kelt, shumer, akkad, xett tilleri... Olar qatarı bir payıtlar jurtımız aymaǵında qatnasta bolǵan áyyemgi Xorezmiy, so'ǵd, boxtariy (baqtriy) tillerin da keltiriw múmkin. Túrli shabıwıllar, sociallıq-siyasiy processler, áwladlar, dinge sıyınıw hám ideologiyalar almasıwı sıyaqlı faktorlar tillerdiń táǵdirinde sheshiwshi rol oynaǵan. Bul process búgingi kúnde de dawam etpekte. Hár eki háptede 1 til óli tilge aylanıp atır. Bul jaǵday hár bir til iyelerin sergeklikke shaqıradı.

Ózbek tili tiyisli bolǵan turkiy tiller shańaraǵına 30 dan zıyat til kiredi hám olarda Jer júzinde 250 millionnan artıq adam sóylesedi. Ilimpazlardıń pikirine qaraǵanda, búgin turkiy tiller arasında tek altı tildiń jaǵdayı turaqlı dep bahalanǵan. Bular mámleket tili mártebesine iye bolǵan ózbek, túrk, ázerbayjan, qazaq, túrkmen, qırǵız tilleri bolıp tabıladı.

Ózbek tiliniń xalıq aralıq kólemdegi poziciyası barǵan sayın ósip atır. Dúnya kóleminde ózbek tilinde sóylesiwshilerdiń ulıwma sanı 50 millionǵa jetedi. Vikipediya maǵlıwmatlarına kóre, ózbek tili sóylesiwshiler sanı boyınsha dúnyada 27-orında turadı. Eger dúnyada 7000 ge jaqın til hám sóylesim bar ekenligin itibarǵa alsaq, bul jaqsı kórsetkish. Ózbek tili mámleket tili biyligine iye bolǵan 100 tilden biri bolıp tabıladı. Dúnyada bunday joqarı abıroyǵa iye bolmaǵan, biraq júz millionlap adamlar sóyleytuǵın tiller de bar. Ózbek tili qońsılas mámleketlerde de kóp paydalanılatuǵın tiykarǵı tillerden esaplanadı. Atap aytqanda, qońsılas Tájikstanda hám Qırǵızstanda ózbekler túpkilikli millet wákillerinen keyingi orında turadı. Afganstanda bolsa ózbek tili pushtu hám dariy tillerinen keyingi úshinshi rásmiy til esaplanadı.

Búgin ózbek tili dúnya informatsiya mákanında da óz ornına iye tiller qatarınan orın alǵan. Onlaǵan iri xalıqaralıq informatsiya mákemeleri, radio hám telekanallar óz materialların ózbek tilinde de tarqatıp atır. Vikipediya, Gugl, Feysbuk sıyaqlı iri messenjerler, sotsiallıq tarmaqlar, internet platformaları da ózbek tiliniń abıroyın asıp atır.

Ózbekstannıń Túrkiy tilli mámleketler sheriklik keńesine aǵza bolıwı ózara ekonomikalıq sheriklikti kúsheytiwge, túrkiy tiller, atap aytqanda, ózbek tiliniń xalıqaralıq abıroyın asırıwǵa xızmet etip atır.

Ózbek tili áyyemgi hám bay tariyxqa iye bolıp, onıń qáliplesiwinde eramızǵa shekemgi hám eramızǵa keyingi dáslepki ásirlerde regionmız aymaǵında jasaǵan baqtriylar, sóǵdiyler, xorazmiyler hám de taǵı basqa elat hám milletler óz tásirin kórsetkeni haqqında ámeldegi ilimiy derekler mısal bola aladı.

Ózbek tiliniń hár tárepleme rawajlanıwı hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı til retinde maydanǵa shıǵıwında áyyemgi túrkiy til úlken úles qosqanın ayrıqsha atap ótiw tábiyiy.

Usıǵan baylanıslı Mahmud Koshǵariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy sıyaqlı ilim-pán hám ádebiyat wákilleriniń xızmeti hám qaldırǵan miyrasları áhmiyetli orın iyelegenin atap kórsetiw kerek.

Ózbek kórkem ádebiyatına baylanıslı tili ásirese XIV-XV ásirlerde - Ámir Temur hám Temuriyler dáwirinde rawajlanıwdıń jańa, joqarı basqıshına kóterildi. Ullı shayır hám oyshıl Álisher Nawayı ulıwma dúnya materiallıq ǵáziynesinen múnásip orın alǵan ólmes dóretpelerin áyne ana tilimizde jaratıp, onı pútkil dúnyaǵa kórsetti.

Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammadrizo Ogahiy, Boborahim Mashrab, Muqimiy, Furqat sıyaqlı onlaǵan kórkem ádebiyatshı hám ulamalarımız dóretiwshiliginde ana tilimizdiń sózlik baylıǵı, kórkem múmkinshilikleri, onıń gózzallıǵı hám kórkemligi jáne de jarqın kórinetuǵın atap ótiw kerek.

Burınǵı awqam basqarıwnıń qısıwlarına qaramastan, óz ómirin xalqımızdıń ruwxıy kámiline, ana tilimizdiń gúlleniwine baǵıshlaǵan Mahmudxója Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Chólpon, Abdulla Qodiriy sıyaqlı danıshpanlarımızdıń úlken xızmetlerin, bul jolda haqıyqıy patriot, watanpárwar, milletpárwar retinde iz qaldırǵan ziyalı insanlardıń atların el-xalqımız mudamı húrmet menen esleydi.

1989-jıl 21-oktyabrde ózbek tiline “Mámleket tili” biyliginiń beriliwi ózbek tili rawajlanıwı ushın túpkilikli burılıs jasadı. Jurtımızda totalitar sistema ele óz húkimin ótkerip turǵan oǵada awır shárayatta xalqımızdıń táǵdiri hám keleshegin sheshetuǵın nızamdı qabıl etiliwinde Birinshi Prezidentimiz húrmetli İslam Abduǵanievich Karimovtıń ornı úlken.

G’árezsizlik jıllarında ózbek tiliniń qádiri taǵı bálent boldı. Mámleketimiz ǵárezsizligi áyne ana tilimizde jáhánge daǵaza etildi; mámleketimizdiń Tiykarǵı nızamı - Konstitutsiyamız ózbek tilinde jaratıldı, jurtımız boylap hám xalıqaralıq maydanlarda Mámleket gimn qosıǵımız ana tilimizde jańlap atır.

Sonıń menen birge, 1990-jılı Ministrler Keńesiniń “Mámleketlik til haqqında”ǵı nızamdı ámelge asırıw mámleket baǵdarlaması haqqında”ǵı qararı, 1993-jılda “Latın jazıwına tiykarlanǵan ózbek álipbesin engiziw haqqında”ǵı nızam, 1995-jılı “Mámleketlik til haqqında”ǵı nızamnıń jańa redaktsiyası, 1996-jılı bul nızamdı ámelge asırıwǵa qaratılǵan mámleket baǵdarlamasına tiyisli ózgerisler kirgiziw haqqında Ministrler Keńesiniń qararı hám sol sıyaqlı basqa hújjetler qabıl etilgeni úlken áhmiyetke iye.

Házirgi kúnde ózbek tili mámleket tili sıpatında siyasiy-huqıqıy, ekonomikalıq-sotsiallıq, ruwxıy-aǵartıwshılıq turmısımızda aktiv qollanıp atır, xalıqaralıq minberlerde jańlap atır.

Mámleketimizde kitapxanlıq mádeniyatın asırıw boyınsha qabıl etilgen párman hám qararlar ózbek tili gúlleniwine tikkeley xızmet etip atır.

Júzlegen baqshalar, mektepler, joqarı oqıw orınları, jańa gazeta hám jurnallar, tele-radio kanallar, baspaxanalar, mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeler, kitapxanalar Ana tilimizde xızmet kórsetip atır.

2016-jılda Álisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleket ózbek tili hám ádebiyatı universitetiniń xızmeti jolǵa qoyıldı. Bul jerde folklorislıq, dialektologiya, tyurkologiya, teksttanıw sıyaqlı jónelislerde ózbek tili ilimiy jaqtan izertlenip atır.

Ózbek tili jáne onı oqıtıw máselesinde jańa oqıw baǵdarlamaları jaratılıp atır, sabaqlıq hám qollanbalar, qollanba hám monografiyalar baspadan shıǵarılıp, ilimiy ánjumanlar, ǵalaba xabar qurallarında ózbek tiliniń búgini hám perspektivası haqqında ámeliy usınıs bildirilip atır.

Paytaxtımız orayında jaratılǵan Jazıwshılar qıyabanınıń ádebiyatımızdıń ullı wákilleri, ózbek tiliniń jankúyerleri yadına arnalǵanı itibarlı.

Ana tilimiz hám milliy ádebiyatımızdı kótermelew, onıń bay ǵáziynesi, gózzallıǵın jas áwladqa jetkiziw maqsetinde, jurtımızda ataqlı shayır hám jazıwshılarımız atlarındaǵı dóretiwshilik mektepleri dúzildi. Muhammad Rizo Ogahiy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Qodiriy, Hamid Olimjon hám Zulfiya, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Ibroyim Yusupov, Halima Xudoyberdieva, Muhammad Yusuf atındaǵı dóretiwshilik mekteplerinde eń dáslep ózbek tili hám ádebiyatın, kórkem dóretiwshilik sırların tereń úyreniw ushın barlıq shárayatlar jaratılıp atır.

Mámleketimiz basshısınıń 2019-jıl 4-oktyabrdegi “Ózbekstan Respublikasınıń “Mámleket til haqqında”ǵı nızamı qabıl etilgeniniń otız jıllıǵın keń bayramlaw haqqında”ǵı qararı daǵazalandı. Húkimet kóleminde bayramdı belgilew boyınsha ilájlar rejesi islep shıǵıldı. Respublikanıń barlıq wálayatlarında túrli ilájlar, dóńgelek stol sáwbetleri ótkerildi.

Ana tilimizge mámleketlik til biyliginiń berilgeniniń 30 jıllıǵı múnásibeti menen mámleket ilájı ótkerilip, onda Prezidentimizdiń ózi qatnasıwı hám de mámleket tiliniń abıroyın jáne de asırıw boyınsha bildirgen usınısları, belgilep bergen wazıypaları, ásirese “Ózbek tiliniń mámleket til sıpatındaǵı ornı hám pozitsiyasın túpten asırıw ilájları haqqında”ǵı pármanı, Ministrler Keńesinde mámleket tilin rawajlandırıw departamentiniń shólkemlestiriliwi, bunnan bılay 21-oktyabr mámleketimizde ana tili bayramı retinde keń bayramlanıwı mámleketimiz tárepinen Ana tilimiz - ózbek tiline húrmet hám itibardıń ámeldegi kórinisi bolıp tabıladı.

Mámleketlik tildi rawajlandırıw departamenti tárepinen sol qısqa waqıt ishinde úlken jumıslar ámelge asırıldı. Atamalar Komissiyası xızmeti jolǵa qoyıldı, “Mámleketlik til haqqında” nızamnıń jańa redaktsiyası, ózbek tilin rawajlandırıwdıń 2020-2030-jıllarǵa mólsherlengen konseptsiya joybarı islep shıǵıldı.

2020-jıldıń 23-sentyabr kúni Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh. Mirziёev Birlesken Milletler Shólkemi Bas assambleyasınıń 75-sessiyasında ózbek tilinde sóyledi. Bul anıq tariyxıy hádiyse edi. Prezidentimiz óz tilimizde dúnyaǵa ǵárezsiz mámelektiń óz tilinde dúnyaǵa aytatuǵın sózi bar ekenin kórsetti.

Búgingi kúnde xalıqaralıq maydanda abıroy-itibarı barǵan sayın joqarılap atırǵan Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtıwda Ana tilimiz de úlken úles qosıp atır.

Ózbek tili Amerika Qurama Shtatları, Ullı Britaniya, Germaniya, Frantsiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Qıtay, Yaponiya, Qubla Koreya, İndiya, Túrkiya, Afganstan, Azerbaydjan, Tájikstan, Qazaqstan, Túrkmenstan, Qırǵızstan sıyaqlı mámleketlerdiń 60 qa jaqın universitetleri hám 100 den zıyat mekteplerinde úyrenilip atır. Ózbek tili hám ádebiyatı boyınsha ilimiy-izertlewler alıp baratırǵan sırt elli alım hám izertlewshilerdiń sanı jıl sayın kóbeytip atır.

Mámleketimizdiń shet eldegi elshixanaları hám diplomatiyalıq wákilxanaları qasında “Ózbek tiliniń dosları” klubları dúzilip atır.

Jaqında bolıp ótken “Muǵallimler hám ustazlar kúni” múnásibeti menen ótkerilgen bayram ilájında Prezidentimiz jurtımızda 3-Renessanstı jaratıw máselesin kún tártibine qoydı. Bilemiz, aradan jıllar ótip jurtımızda 3-Oyanıw dáwiri boladı hám ózbek tilinde jaratılǵan ilim rawajlanıwı taǵı dúnya rawajlanıwına úlken úles qosadı. Ózbektiń jańa Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Farǵoniy, Mirzo Uluǵbek, Álisher Nawayıları dúnyaǵa ózbektiń oylawın, ziyasın taratadı.

2019-jıl 21-oktyabr kúni mámleketimiz basshısı tárepinen qol qoyılǵann Pármanda da mámleket tiliniń xalıqaralıq kólemdegi abıroyı hám orını, onıń basqa tiller menen baylanısları belgilew, shet elde jasawshı watanlaslar hám ózbek tilin úyreniwdi qálegen sırt el puqaraları ushın ózbek tili sabaqlıqları hám elektron sabaqlıqlardı islep shıǵıw hám de olardı keń kólemde tarqatıw, ózbek tilin úyretiw boyınsha arnawlı kurslardı shólkemlestiriw sıyaqlı wazıypalar belgilengen.

“Babalarımız, ata-babalarımız ana tilimiz arqalı jáhánge óz sózin aytıp kelken. Sol tilde ullı mádeniyat úlgilerin, úlken ilimiy jańa ashılıwlar, kórkem ǵáziyneler jaratqan”, degen edi Prezidentimiz Shavkat Mirziёyev ózbek tiline Mámleket tili biyliginiń berilgen kúnniń 30 jıllıǵına arnalǵan saltanatlı máresimdegi shıǵıp sóylewinde.

Álisher Nawayı háziretleri “Tilge itibarsız, elge itibarsız”, dep biykarǵa aytpaǵan. Ana tilin súymegen, onıń qádirin ańlamaǵan insan júreginde el-jurtqa bolǵan muhabbat ta bolmaydı. Biz tilimizdi asıraw, jáne onı rawajlandırıw ushın háreket etsek, onıń dúnya jámiyetshiligi maydanındaǵı abıroyı hám tiykarı da sonshelli bekkemlenip baradı.

Sonıń menen birge, intalı jaslardıń dóretiwshilik potentsialın júzege shıǵarıw hám rawajlandırıw, olardıń mámleket tilin taratıwshı dóretiwshilik jumısların rawajlandırıw hám ǵalabalastırıw arqalı jas áwladqa ana tiline salıstırǵanda milliy namıs sezimin qáliplestiriw, olarda ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa bolǵan húrmet sezimin tárbiyalaw ádillik keńseleri xızmetkerleriniń de wazıypası bolıp tabıladı.

Ana tilimizdiń úlken jetiskenlikleri, onıń abıroyı haqqında qalamızdıń orta bilim beriw mektepleri, kolledj hám akademikalıq litseyleri oqıtıwshı hám oqıwshıları qatnasıwında ótkerilgen onlayn formasındaǵı brifinglerde, alıp barılǵan ilájlarda túsindiriw hám de oqıw jumısları turaqlı túrde shólkemlestirilip atır. Keń jámiyetshilikte patriotlıq, ruwxıy - kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslarımız, ana tilimiz tariyxına qızıǵıwshılıq oyatıw, onı saqlap asırıwǵa shaqırıw sıyaqlı maqsetler de názerde tutılǵanlıǵı, olardıń ámelge asıwı tilimiz rawajlanıwı menen baylanıslı oǵada áhmiyetli faktorlar bolıp tabıladı.

Til - millettiń sońǵı qorǵanı. Millet sezimi tek tilde saqlanıp qaladı. Belgili alım Zuhriddin İsomiddin durıs aytıp ótkenindey: “Ózbek tili biziń milliy baylıǵımız yamasa faxrı - namısımız emes. Ol.. bayraq, gerb yamasa gimn sıyaqlı belgilerden biri de emes. Sebebi olardıń hámmesin, shárayat talap etse - ózgertirse boladı. Biraq tilińizdi qalay ózgertiresiz? Til - millettiń janı. Sol til bolmasa - ózbek joq, Ózbekstan joq”.