1-amaliy mashg’ulot Atmosfera havosida zaxarli moddalarning tarqalish va tashlanayotgan chiqindilarning mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorini hisoblash

Tuproqlar ifloslanishing darajalari	Zc qiymati
Ifloslantirilgan joylarda ahvolining sog’lik ko’rsatkichlarining o’zgarishlari
Ruxsat etilgan	16 gacha	Kasallanishlar darajasi past
Kam zararli	16-32	Umumiy kasallanish ko’paytiradi
Zararli	32-128	Umumiy kasallanish ko’paytiradi, tez–tez kasal bo’ladigan bolalar soni ko’paytiradi, xronik kasalliklar soni katta
Jo’da zararli	128 dan ortiq	Bolalar kasallanishi darajasini ko’paytirish, ayollar reproduktiv funktsiyasini bo’zilish

Variantlar. Tuproqdagi ifloslantiruvchi moddalar

№	Modda	S, mg/kg	№	Modda	S, mg/kg	№	Modda	S, mg/kg
1	H2SO4	180	12	Benzol	1,02	23	Toluol	0,57
	Marganets	2500		S	195		KCl	637
	Vanadiy	180		Stirol	0,21		Marganets	1876
2	Ftor	17,2	13	Ksilol	0,48	24	Vanadiy	181
	H2S	0,91		Marganets	1765		S	211
	Ko’rg’oshin	39,4		H2S	0,91		Benz(a)piren	0,049
3	KCl	716	14	Mis	6,75	25	H2SO4	260
	Mыshyak	3,6		Mыshyak	2,9		Surma	5,7
	Simob	4,1		Benz(a)piren	0,076		TSink	34,5
4	Ftor	13,5	15	Kobalt	8,4	26	H2SO4	287
	H2S	0,8		Ftor	15,2		Ko’rg’oshin	39,4
	Benzol	0,97		Stirol	0,23		Benzol	1,02
5	Nitratlar	186	16	Toluol	0,68	27	Benz(a)piren	0,08
	Stirol	0,19		Marganets	1911		Nikel	9
	Vanadiy	176		Ftor	16,7		S	225
6	S	200	17	Nikel	8	28	Simob	4,8
	Benz(a)piren	0,059		K2O	685		Nitratlar	213
	KCl	626		Ko’rg’oshin	41		Ftor	15,9
7	Toluol	0,76	18	Ftor	12,9	29	S	212
	Ksilol	0,56		Simob	3,8		Nikel	8,5
	Kobalt	6,7		Benzol	0,82		Kobalt	7,2
8	Ftor	14,1	19	S	215	30	KCl	631
	Surma	6,5		Nitratlar	178		Toluol	0,54
	Benzol	0,76		Ftor	16,7		Mis	7,2
9	Mis	6	20	Stirol	0,24	31	K2O	745
	K2O	640		Mыshyak	3,2		TSink	32
	TSink	30		H2S	0,78		Toluol	0,67
10	Ko’rg’oshin	38,7	21	S	187	32	Vanadiy	165
	KCl	594		Benz(a)piren	0,065		Ftor	14,1
	Mыshyak	3,8		Ksilol	0,61		Surma	6,5
11	Surma	7	22	Mis	6,53
	H2SO4	300		Marganets	1911
	Ko’rg’oshin	38,7		Benzol	0,72

7-amaliy mashg’ulot
O’simlik va hayvonlarni biosferadagi roli
Insonlarning to’laqonli hayotini ta’minlovchi barcha turdagi tirik organizmlar – o’simliklar, hayvonlar, zamburug’lar va bakteriyalar inson uchun biologik resurslar (bioresurs) xisoblanadi. Ular ahamiyatiga ko’ra birinchi darajali resurslardir, chunki ular inson hayotining biologik asosini (ozuqa) tashkil etadilar. Insoniyat hayotini moddiy va ma’naviy jihatdan ta’minlovchi bioresurlarni 3 toifaga bo’lish mumkin:
- biosfera hayotini ta’minlovchi resurlar;
- insonning ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etilgan bioresurlar;
- insoniyatning ma’naviy tarraqiyoti uchun zarur bo’ladigan bioresurslar.
O’simliklar deb oddiy, bir xujayrali, juda mayda suv o’tlaridan to ulkan daraxtlargacha bo’lgan, mustaqil ravishda organik moddalarni sintez qila oladigan avtotrof ti­rik organizmlar guruhiga aytiladi. Bular qatoriga orga­nik moddalarni atrof-muhitdan tayyor holda oluvchi geterotrof organizmlar — zamburug’lar ham kiritiladi.O’simliklar deyarli yagona fizikaviy (jonsiz) resurlar hisobiga organik moddalarni yaratuvchi organizmlardir. Qolgan hammasi tayyor organik ozuqa bilan ozuqalanadi. SHuning uchun organizmlar qolgan hamma hayvonot dunyosiga moddalarni ishlab chiqaradi – ular produtsentlar.Tabiatning muhim tarkibiy qismi sifatida o’simliklar yerning asosiy biomassasini tashkil etadilar va biosferada­gi modda aylanishini ta’minlaydilar. Yerdagi biomassaning 99%i o’simliklar hissasiga tug’ri keladi.
Biologik resurslarga Yerning o’simliklar katlami va hayvonot dunyosi kirib, ular modda aylanishida juda muhim rol uynaydi. CHunki yashil o’simliklar har yili 180-50 milliard tonna karbonat angidridni yutib havoga 150-200 milliard tonna kislorodni ishlab chiqaradi va 16*10¹² tonna suvni bug’latadi. Yer sharidagi o’simliklar fotosintez tufayli 177 milliard tonna organik modda hosil qiladi va shunday miqdorda qariyib 450*10¹⁵ kkal. energiya zapas kiladi. Yer sharida suv 5.8 million yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, SO₂-7 yilda bir marta yangilanib turadi. Aks holda planetada O₂ va SO₂ kabi gazlarning aylanib, almashishi buzilib atmosfera tarkibida SO₂ gazi ko’payib ketgan bo’lar edi.
Biohilmahillik – Yer sharida uchratish mumkin bo’lgan barcha jonli narsalarning – hayvonlar, o’simliklar, mikroorganizmlar va boshqalarning hilma hilligini bildiradi. Biohilmahillik har bir mamlaktning hayotiy resursidir. U iqtisodiy faoliyat asosida yotadi va yashashni ta’minlovchi vositadir. Uni saqlash va undan oqilona foydalanish har qanday davlatning tangliklarsiz, tekis rivojlanishiga erishishi uchun juda zarurdir.
O’zbekistonning biohilma-hilligi 27000 dan ortik turlardan iborat. Ulardan 15000 dan ortiq o’simliklar, zamburug’lar, va suv utlari 11000 ga yakin.

Sanoatning rivojlanishi va maishiy ehtiyojlar uchun resurslardan foydalanish, qishloq ho’jaligiga nisbatan kamroq bo’lsada, lekin baribir sezilarli ta’sir ko’rsatadi: bu ta’sir suv, atmosfera havosi, tuproqning ifloslanishi orqali yuz berdi. Bazi hollarda sanoat korhonalari hayvonlar yashaydigan va o’simliklar o’sadigan zonalarda qurildi va bu bilan ularning yashash areallarini qisqartirdi.
O’simliklarga kuchli va katta talafot yetqazadigan antropogen ta’sirlardan yana biri, bu o’rmon va yaylovlardagi yong’inlardir. Yong’in o’simliklarni to’liq yoki qisman qirib yuboradi, o’rmon ekotizimini tubdan izdan chiqaradi, juda katta ekologik va iqtisodiy ziyon yetqazadi.
Tabiatning muhim komponentlaridan biri bo’lgan o’simliklar(flora)ni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish ham ekologik, ham ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega.
O’simliklarni muhofazalash atrof-muhitni muhofazalashga oid chora-tadbirlar majmuasidagi markaziy masalalardan biri bo’lib, uni qo’yidagi bir-biri bilan bog’lik yo’nalishlarda amalga oshirish zarur:
Nodir va yo’qolib ketish xavfi ostidagi hayvonlar va o’simliklarning «Qizil kitobi»ni yaratish tashabbusi 1948 yilda tashkil etilgan Tabiatni ko’riqlash halqaro ittifokiga tegishli. Bu tashkilot tashabbusiga ko’ra yo’qolish xavfi ostida qolgan hayvonlar va o’simliklar ro’yxatlarini tuzish bo’yicha katta ishlar amalga oshirildi. So’nggi uch yarim asr mobaynida yer yuzidan 60 turdan ortiq hayvonlar va 100 turga yakin qushlar yo’qolib ketganligi aniqlandi. O’zbekiston «Qizil Kitobi»ning birinchi nashrida keltirilgan o’simliklar turlari soni 164 ta; tayyorlangan 2 nashri ro’yxatga esa 301 ta tur kiritilgan.