1-amaliy mashg’ulot Atmosfera havosida zaxarli moddalarning tarqalish va tashlanayotgan chiqindilarning mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorini hisoblash

3-amaliy mashg’ulot

Gaz-chang chiqindilarini tozalash bo’yicha bajariladigan tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini hisoblash.

Alohida korxonalarning chang, SO₂ va CO chiqindilari tomonidan keltirayotgan ziyoni yalpi (umumiy) tashlamalar orqali aniqlanadi. Zavod atrofidagi rayonni ifloslanish darajasini щisoblash uchun u 4 zonaga bo’linadi. Zonalar soni tashlanadigan chiqindilar hajmiga bog’liq bo’lgan holda quyidagicha bo’ladi:

CHiqindi miqdori ming T/yil				Zona	Zona
CHang	SO2	SO
0-5	0-1	0-10		I	1000
6-20	2-5	11-30		II	1800
21-50	6-10	31-70		III	3000
51-125	11-30		71-150	IV	5000

Bir yilda chang-gaz chiqindilari tomonidan sog’liqni saqlashga keltirilgan solishtirma ziyon (sO’m/1000kishi) quyidagicha bo’ladi:

CHiqindi miqdori ming T/yil M			Zonalar 3 sog’.
CHang	SO2	CO	I	II	III	IV
0-5	-	-	415	-	-	-
6-20	-	-	405	243	-	-
21-50	-	-	390	235	152	-
51-125	-	-	373	224	145	93
-	0-1	-	330	-	-	-
-	2-5	-	328	197	-	-
-	6-10	-	326	196	127	-
-	11-30	-	324	195	126	81
-	-	0-10	180	-	-	-
-	-	11-30	175	105	-	-
-	-	31-70	172	104	67	-
-	-	71-150	166	100	65	41

Kommunal xo’jalikka, sanoatga, qishloq va o’rmon xo’jaligiga 1 yilda 1 ming tonna chiqindidan keltiriladigan solishtirma ziyon quyidagicha bo’ladi:

Tarmoq	CHiqindi	Zona
		I	II	III	IV
Kommunal xo’jalik (1000 kishiga)	SO2 chang	270 450	150 280	70 170	50 105
Qishloq va o’rmon xo’jalik (1 ga)	SO2 chang	0,9 1,6	0,5 0,9	0,25 0,4	0,2 0,3
Sanoat (1 mln. sO’m fondga)	SO2 chang CO	25 18 9	15 11 6	7 5 3	5 3 1

Havoni yer ustki qatlamidagi ifloslanish miqdori, uni tarqalish darajasiga bog’liq bo’lib, hisoblashni olib borilayotganda zonalar bo’yicha chiqindi manbaining balandligi e’tiborga olinadi.
Koeffitsient jadvali

CHiqindi balandligi m	Zona K
	I	II	III	IV
0-15	10	1,5	0,4	0,15
16-40	4	1,3	0,9	0,5
41-80	1	1	1	1
81-150	0,6	0,7	0,8	0,9
151-220	0,2	0,3	0,5	0,7
221-300	0,05	0,15	0,3	0,6

Sog’liqni saqlashni solishtirma ziyoni quyidagi formula bilan aniqlanadi:

R-aщoli soni
M- yig’indi chiqindi, yiliga, ming tonna, yil/ming t
Zs- solishtirma ziyon
i-4 –ifloslanish qatlamlari
Sanoatdagi solishtirma ziyon quyidagi formula bilan aniqlanadi:

F-fondlar narxi
Umumiy ziyon quyidagicha aniqlanadi:

Sanoat chiqindilarini tozalash tadbirlari amalga oshirilgandan keyin erishilgan iqtisodiy samaradorlik quyidagicha topiladi:

Is- iqtisodiy samaradorlik
Zum-umumiy ziyon
Tn- tozalash narxi.
1-masala variantlari.

№	CHikindi konts. ming t/yil M			Zonada yashovchi axolining soni ming				h, m	F	Tozalash narxi sO’m
	chang	SO2	CO	I	II	III	IV
1	10	3	25	2	4	1,8	2,1	160	60	15739
2	13	5	28	3	2	1,3	1,7	130	80	43167
3	8	4	15	4	3	2	1,9	90	95	40469,5
4	6	2	11	8	6	2,1	2,3	110	75	40682
5	25	8	32	2	3	3	1,4	18	62	207007
6	21	6	33	1,5	2	2	1,6	26	33	100147
7	23	7	35	2,3	1,8	1,5	1,9	200	21	5527
8	42	9	47	3	4	2	2,5	230	42	8157
9	55	12	74	2	3	1,5	2	180	38	11736
10	62	18	80	2,5	3,5	2,1	1,8	240	25	13726
11	58	16	91	1,2	2,7	3,6	2,2	166	17	30089
12	65	20	110	1,8	2,2	1,6	1,3	250	20	70071

F = mln. sO’m

4-amaliy mashg’ulot

Oqava suvlarni tozalash moslamalari kompleksi ishlarini tahlil qilish va samaradorligini hisoblash.

Sanoat korxonalaridagi tozalash qurilmalari asosan ikki yoki uch bosqichda ishlaydi.

Birinchi bosqich-gravitatsion ajratish, rezervuar – tindirgich, filtrlar, qumtutgich va boshqalardan tashkil topgan.
Ikkinchi bosqich – fizik-kimyoviy ajratish, bunga flotatorlar, ekstraktsion va sorbtsion qurilmalar kiradi.
Uchinchi bosqich – biologik ajratish, u biofiltrlar, aerotenklar, biohovuzlardan tashkil topgan.
Tozalash qurilmalarining sxemasini to’g’ri tanlash uchun, ularga tushadigan aralashmalarni maksimal miqdorini, zararli moddalarni hovuzlarga tashlanayotgandagi ruxsat etilgan kontsentratsiyalarini va yana har bir tozalash qurilmasini ishini samaradorligini bilish zarur. Tozalash qurilmasidagi suvning tozalash samaradorligi (%) quyidagi formula bilan aniqlanadi.

bu yerda S₁ va S₂ – oqava suvdagi aralashmaning tozalashdan oldingi va keyingi kontsentratsiyalari.
Tenglamamizni S₁ ga nisbatan yechib quyidagini olamiz:

Suv havzalariga tashlanayotgan oqava suvlardagi ifloslantiruvchi moddalarni kerakli sonini yoki ma’lum bir qurilmalar majmuasi mavjudligida tozalash inshootlariga kelayotgan suvdagi aralashmalarni maksimal ruxsat etiladigan kontsentratsiyasini aniqlasa bo’ladi.
Sanoat korxonalarining oqava suvini tozalashni printsipial sxemasi 1 -rasmda tasvirlangan.



1-Sanoat korxonasi,
2-Tindirgich,
3-Flotator,
4-Aerotenk.

C₁– Suvdagi aralashmalarni boshlang’ich kontsentratsiyasi.

C₂– suvdagi aralashmalarni tindirgichdan keyingi kontsentratsiyasi.
C₁’- suvdagi aralashmalarni flotatorga kirguncha bo’lgan kontsentratsiyasi.
C₂’–suvdagi aralashmalarni flotatordan keyingi kontsentratsiyasi.
C₁”– suvdagi aralashmalarni aerotenkdan oldingi kontsentratsiyasi.
C₂”– aralashmalarni suvdagi so’nggi kontsentratsiyasi, REK suv havzasi.

Agar oqava suvni suv havzasiga tashlash vaqtida suvdagi aralashmalarni ruxsat etiladigan kontsentratsiyasi 20mg/g ga teng bo’lsa, aerotenk ishining unumdorligi 50% bo’lganda aerotenkka quyilishidan oldin aralashmani kontsentratsiyasi quyidagi miqdordan oshmasligi kerak.

Flotatorning shunday samaradorlik bilan (50%) ishlashida suvdagi aralashmani kontsentratsiyasi unga kirguncha quyidagi kontsentratsiyadan oshmasligi kerak:



Tindirgichning samaradorligini 98% deb qabul qilib, tozalash kurilmalaridan oldin aralashmani suvdagi maksimal ruxsat etilgan kontsentratsiyasini olamiz:

Keltirilgan hisoblashlardan k o’rinadiki, aralashmani suvdagi miqdori 4g/l dan oshmasa tozalash qurilmalari yaxshi ishlaydi.
Tozalash qurilmalari majmuasini hisoblash uchun tenglama umumiy ko’rinishda quyidagicha bo’ladi:

bu yerda S_kirish – aralashmani tozalash qurilmalari majmuasiga kirishdagi kontsentratsiyasi.
Schiqish - aralashmani tozalash qurilmalari majmuasidan chiqishdagi kontsentratsiyasi.
h - tozalash kurilmalari ishining samaradorligi.
(indeks aniq qaysi tozalash kurilmasi ekanligini bildiradi).
Ushbu bog’liqlikdan foydalanib, xar kanday tozalash qurilmasi majmuasini ishini xisoblash va taxlil qilish mumkin.
1-masala variantlari.

№	h1 %	h2 %	h3 %	h4 %	Schikish Mg/l
1	90	55	60	-	45
2	70	64	75	-	27
3	85	60	55	-	54
4	78	50	63	-	41
5	-	72	60	45	40
6	-	80	46	60	44
7	-	85	52	66	39
8	-	88	56	47	28
9	85	46	50	77	19
10	78	52	48	64	20
11	74	58	60	55	40
12	70	55	50	48	35

Iqtisodiy samaradorlikni xisoblashning asosi atrof-muxitga yetkaziladigan ziyon xisoblanadi. Suv xavzalariga qelib quyiladigan oqava suvlarni tozalashning ma’lum bir uslublarini qo’llash orqali tabiatga yetkazayotgan ziyonning oldini olishga muvaffaq bo’lindi. U suv xavzalariga tozalanmagan oqava suvlarni quyilishidan yetkaziladigan potentsial ziyonning va tozalash oxirigacha olib borilmasligi oqibatida ifloslantiruvchi moddalarni suv xavzasiga kelib tushishidan xosil bo’lgan amaldagi ziyonning ayirmasidan iborat.

Zol.ol. – oqava suvlarni tozalash natijasida oldi olingan ziyon.
Zp – potentsial ziyon ½tozalash qo’llanguncha½
Za – tozalangan suvni kuyilishdagi amaliy ziyon.
U – suv xavzasiga bir yilda 1 mln.m³ oqava suv quyilishidan yetkazilishi mumkin bo’lgan va oldi olingan ziyonning ko’rsatkichi ½ o’rta Osiyo uchun 145.000 sO’m yil½
S – oqava suvlarni tozalashga ketadigan ekspluatatsion xarajatlar.
K – oqava suvlarni tozalashga ketadigan kapital xarajatlar.
E – tozalash inshoatlarini qo’llash normativ koeffitsienti½0,15½

Q – oqava suv sarfi, m³/sut
N – bir yildagi ish kunini soni
K₁, K₂ – tozalanmagan oqavaning suyultirish nisbat koeffitsienti

S₁ – oqava suvdagi moddalarning boshlang’ich koeffitsienti
S₂ – oqava suvdagi moddalarning tozalangandan keyingi koeffitsienti.