A
B
C
F
D
45°
156
87
Kopburchakning yuzini hi-
soblash uchun uni ozaro kesish-
maydigan, yani umumiy ichki
nuqtalari bolmagan uchburchak-
larga ajratish va ularning yuzlari
yigindisini topish mumkin. Qa-
variq kopburchakni uchburchak-
larga ajratish uchun, masalan,
uning bir uchidan diagonallar otkazish yetarli (157-
a
rasm). Bazan boshqacha
ajratishlardan foydalanish qulay boladi (157-
b
rasm).
1- m a s a l a .
ABCDE
kopburchakda
BD
||
AE
,
CP
⊥
AE
ekani malum
(158-rasm).
S
ABCDE
=
0,5(
BD
·
CP
+
AE
·
OP
) ekanini isbotlang.
I s b o t . Berilgan shaklning trapetsiya va uchburchakdan tashkil topganini
korish qiyin emas. Shu sababli yuzning 2-xossasiga kora:
S
ABCDE
=
S
BCD
+
S
ABDE
=
0,5
BD
·
CO
+
0,5(
AE
+
BD
) ·
OP
=
=
0,5(
BD
·
CO
+
AE
·
OP
+
BD
·
OP
)
=
0,5(
BD
· (
CO
+
OP
)
+
+
AE
·
OP
)
=
0,5(
BD
·
CP
+
AE
·
OP
).
Demak,
S
ABCDE
=
0,5(
BD
·
CP
+
AE
·
OP
).
2- m a s a l a .
AC
va
BD
ABCD
tortburchakning diagonallari,
O
diago-
nallarining kesishish nuqtasi (159- rasm)
S
AOB
=
S
1
,
S
BOC
=
S
2
,
S
COD
=
S
3
va
S
AOD
=
S
4
bolsa,
S
1
·
S
3
=
S
2
·
S
4
ekanini isbotlang.
I s b o t . 1)
AE
⊥
BD
va
CF
⊥
BD
larni otkazamiz.
2)
4
0,5
0,5
S
OB AE
OB
S
OD AE
OD
⋅
⋅
=
=
(1) va
3
0,5
0,5
S
OB CF
OB
S
OD CF
OD
⋅
⋅
=
=
. (2)
3) (1) va (2) dan topamiz:
3
4
4
3
S
S
S
S
S S
S S
=
⇒
⋅
=
⋅
.
2 5- m a v z u .
KOPBURCHAKNING YUZI
a
b
157
A
B
C
D
O
P
E
158
D
A
C
B
F
E
S
4
S
1
S
2
O
S
3
159
88
328.
1) Matndagi 1- masalani boshqacha ham yechish mumkinmi?
2) Tortburchak diagonallari kesishishidan hosil bolgan qarama-qarshi
uchburchaklar yuzlarining kopaytmasi tengligini isbotlang.
329.
160- rasmda tasvirlangan shakl yuzini hisoblash uchun formula keltirib
chiqaring. Bunda
AE
||
BC
||
PD
,
AE
=
BC
,
AP
=
PB
,
PD
⊥
AB.
330.
1) Diagonallari ozaro perpendikular bolgan tortburchakning yuzi dia-
gonallari kopaytmasi yarmiga teng ekanini isbot qiling.
2) Diagonallari 6 sm va 7 sm teng bolganda, uning yuzini hisoblang.
331.
B e r i l g a n :
ABCD
parallelogramm,
P
∈
BD
,
KL
||
BC
,
MN
||
AB
(161-rasm). I s b o t q i l i s h k e r a k :
S
AKPN
=
S
PMCL
.
332.
B e r i l g a n :
ABCD
togri tortburchakda
AB
=
12 sm,
AD
=
16 sm;
E
,
F
,
P
va
Q
nuqtalar mos tomonlarning ortalari (162- rasm).
T o p i s h k e r a k :
S
EFCPQA.
.
333.
Tomoni 1 ga teng bolgan kvadrat berilgan (163- rasm). Undan
S
yuzli
shakl qirqib olindi. Agar
x
miqdor malum bolsa,
S
yuzni hisoblash
uchun formula yozing.
334.
a) Kvadratning tomoni
a
ga teng. Uning har bir tomoni teng uchga
bolingan. 164- rasmdagi boyalgan yuzlarni toping.
b) Agar: 1)
a
=
12 sm; 2)
a
=
3,6 dm; 3)
a
=
60 mm; 4)
a
=
4,8 dm;
5)
a
=
15 sm; 6)
a
=
27 dm bolsa, a) banddagi yuzlarni toping.
335.
ABCD
togri tortburchak
A
burchagining bissektrisasi
BC
tomonni
P
nuqtada 10 sm va 15 sm ga teng bolaklarga boladi.
APCD
tra-
petsiyaning yuzini toping.
Savol, masala va topshiriqlar
a
b
1
1
x
S
1
1
S
163
164
a
b
N
D
B
M
C
L
K
P
A
161
D
B
P
A
a
b
c
C
E
160
A
E
B
F
C
P
Q
D
162
89
Bu mavzuda yuzlarni topishga doir ayrim tayanch masalalar hamda ularni
yechishning turli usullari keltirilgan.
1- m a s a l a .
BC
va
AD
ABCD
trapetsiyaning asoslari,
O
AC
va
BD
dia-
gonallarining kesishish nuqtasi (165- rasm).
AD
=
a
,
BC
=
b
.
S
AOB
=
S
1
,
S
BOC
=
S
2
,
S
COD
=
S
3
va
S
AOD
=
S
4
bolsa, isbot qiling:
1)
"
2
3
1
5
5
5
5
⋅
=
=
; 2)
(
)
2
tr.
2
4
S
S
S
=
+
.
I s b o t
.
1)
1
3
1
3
1
ABC
DBC
5
5
bh
5
5
5
5
5
5
=
=
⇒
+
=
+
⇒
=
.
2) Bizga
S
1
·
S
3
=
S
2
·
S
4
ekani malum.
S
1
=
S
3
ni etiborga olsak,
S
1
=
S
3
=
2
4
S S
⋅
kelib chiqadi. Masalaning birinchi qismi isbotlandi.
3) Trapetsiyaning yuzi tortta uchburchak yuzlarining yigindisiga teng
ekanini va yuqoridagi natijalarni etiborga olib, quyidagiga ega bolamiz:
=
+
+
=
+
+
+
=
4
1
4
!
1
tr.
5
5
5
5
5
5
5
5
( )
( ) (
)
2
2
2
2
2
4
4
2
4
2
5
5 5
5
5
5
=
+
⋅
+
=
+
.
Demak,
(
)
2
tr.
2
4
5
5
5
=
+
. Masalaning ikkinchi qismi isbotlandi.
2- m a s a l a .
Parallelogramm bilan umumiy asosga va umumiy balandlikka
ega bolgan uchburchakning yuzi parallelogramm yuzining yarmiga teng.
I s b o t .
AD
asos va
h
balandlik
ABCD
parallelogramm va
APD
uchbur-
chak uchun umumiy (166- rasm).
S
APD
=
0,5
S
ABCD
ekanini isbotlaymiz.
S
ABCD
=
ah
(1) va
S
APD
=
0,5
ah
(2) ekani malum. (2) tenglikdagi
ah
orniga
S
ABCD
ni qoyib, topamiz:
S
APD
=
0,5
ah
=
0,5
S
ABCD
.
E s l a t m a !
Yuqorida keltirilgan masalani quyidagicha ham oqish mumkin:
uchburchak bilan umumiy asosga va umumiy balandlikka ega bolgan paral-
lelogrammning yuzi uchburchak yuzidan ikki marta katta
.
2 6- m a v z u .
MASALALAR YECHISH
A
D
B
C
O
S
1
S
2
S
4
S
3
h
165
Q
A
B
P
C
D
166
h
AD
=
a
PQ
⊥
AD
PQ
=
h
90
3- m a s a l a .
Qavariq tortburchakning uchlari orqali uning diagonallariga
parallel togri chiziqlar otkazilsa, u holda hosil bolgan parallelogrammning
yuzi berilgan tortburchak yuzidan ikki marta katta bolishini isbotlang.
Y e c h i l i s h i .
ABCD
berilgan qavariq
tortburchak,
O
AC
va
BD
diagonallarning
kesishish nuqtasi,
h
1
va
h
2
tortburchakning
B
va
D
uchlaridan
AC
diagonalga tushirilgan
balandliklar;
EFPQ
tortburchakning uchlari
orqali uning diagonallariga parallel qilib otka-
zilgan togri chiziqlar kesishishidan hosil bol-
gan parallelogramm (167- rasm).
S
EFPQ
=
2
S
ABCD
ekanini isbotlaymiz.
Yasashga kora, parallelogrammning
EF
va
QP
tomonlari
AC
diagonalga
parallel hamda teng. Shuning uchun
AC
diagonal hosil bolgan
EFPQ
paral-
lelogrammni ikkita
AEFC
va
ACPQ
parallelogrammlarga ajratadi.
Yuqorida keltirilgan eslatmadagi xulosani qollab,
S
EFPQ
=
2
S
ABCD
tenglikni
isbotlaymiz:
S
EFPQ
=
S
AEFC
+
S
ACPQ
=
2
S
ABC
+
2
S
ADC
=
2(
S
ABC
+
S
ADC
)
=
2
S
ABCD
.
Demak,
S
EFPQ
=
2
S
ABCD
.
336.
ABCD
parallelogrammning
AB
tomonida shunday
P
nuqta olinganki,
unda
DP
⊥
AB
.
ABCD
parallelogrammning yuzi
DP
·
AB
ga teng ekanini
isbotlang.
337.
Togri tortburchak shaklidagi yer maydonning yuzi 200 ga. Agar:
1) maydonning boyi 10 km bolsa; 2) maydon kvadrat shaklida bolsa,
uning perimetri qancha boladi?
338.
Asoslari umumiy va uchlari asosga parallel togri chiziqda yotgan
uchburchaklar tengdoshdir. Shuni isbot qiling.
339.
1) Kvadratning yuzi uning diagonali kvadratining yarmiga teng ekanini
isbotlang.
2) Uchburchakning
a
va
b
tomonlariga otkazilgan balandlik
h
a
va
h
b
bilan belgilangan.
>
=
D
=
>
D
=
ekanini isbotlang.
340.
ABCD
(
AD
||
BC
) trapetsiyada diagonallar otkazilgan, ular kesishgan
nuqta
O
bilan belgilangan. Hosil bolgan barcha tengdosh uchburchak-
larni juft-jufti bilan korsating.
341.
ABC
uchburchak chizing.
A
uchi orqali ikkita togri chiziqni shunday
otkazingki, ular bu uchburchakni yuzlari teng bolgan uchta uchbur-
chakka bolsin.
Savol, masala va topshiriqlar
Q
A
E
B
F
D
P
167
C
O
h
1
h
2
91
342.
ABCD
tortburchakda
BD
=
12 sm.
B
uchi
AC
togri chiziqdan 4 sm
uzoqda.
ABC
uchburchakning yuzini toping.
343.
ABC
uchburchakda
∠
C
=
135°,
AC
=
6 dm,
BD
balandlik 2 dm ga teng.
ABD
uchburchakning yuzini toping.
344.
Toshkent markazida qad rostlagan «Ozbekiston» anjumanlar saroyining
bevosita foydalaniladigan maydoni 6,5 ming m
2
ni tashkil etadi. Shu
yuza: 1) necha gektarni; 2) necha ar (sotix)ni tashkil etadi?
345.
AC
va
BD
ABCD
tortburchakning diagonallari,
O
ularning kesi-
shish nuqtasi.
S
AOD
=
12,
S
BOC
=
8,
S
AOB
=
6.
S
COD
ni toping.
346.
Togri burchakli uchburchakda katetlar kopaytmasi gipotenuza bilan
unga otkazilgan balandlik kopaytmasiga tengligini isbotlang.
347.
Ikkita uchburchakning asoslari teng. Ularning yuzlari shu tomonlarga
otkazilgan balandliklar nisbati kabi ekanini isbotlang.
348.
Gugurt chopining uzunligini 1 ga teng, deylik. 12 ta gugurt chopidan
yuzi tort kvadrat birlikka teng bolgan kopburchak yasang.
349.
Qavariq tortburchakning uchi orqali shunday togri chiziq otkazingki,
u bu tortburchakni yuzlari teng bolgan ikkita shaklga bolsin.
350.
Qavariq kopburchak diagonallari bilan yuzlari butun sonlarda ifodala-
nadigan tortta uchburchakka bolingan. Bu sonlarning kopaytmasi
toliq kvadrat bolishini isbotlang.
351.
Uzunligi 5 sm dan bolgan 30 ta gugurt chopidan eng katta yuzli
togri tortburchak yasaldi. Uning yuzi qanchaga teng?
1.
Agar togri tortburchakning tomonlari 4 marta orttirilsa, uning yuzi
necha marta ortadi?
A) 4;
B) 8;
D) 16;
E) 32.
2.
Togri tortburchakning yuzi 400 ga, tomonlarining nisbati 4 : 1 ga teng.
Shu togri tortburchakning perimetrini toping.
A) 10 km;
B) 5 km;
D) 2 km;
E) 8 km.
3.
Togri tortburchakning uzunligi 25% ga orttirildi. Uning yuzi ozgarmas-
ligi uchun enini necha foizga kamaytirish kerak?
A) 20%;
B) 16%;
D) 25%;
E) 18%.
4.
Yuzi 144 sm
2
, balandliklari 8 sm va 12 sm bolgan parallelogrammning
perimetrini toping.
A) 40 sm;
B) 30 sm;
D) 80 sm;
E) 60 sm.
5.
ABCD
parallelogrammning
AC
diagonaliga
BO
perpendikular tushirilgan.
AO
= 8,
OC
= 6 va
BO
= 4 bolsa, parallelogrammning yuzini toping.
A) 50;
B) 28;
D) 52;
E) 56.
2- § ga doir qoshimcha mashqlar
4 - T E S T
92
6.
Qavariq tortburchakning diagonallari ozaro perpendikular hamda uzun-
liklari 7 sm va 8 sm ga teng. Shu tortburchakning yuzini toping.
A) 56 sm
2
;
B) 112 sm
2
;
D) 28 sm
2
;
E) 84 sm
2
.
7.
Rombning yuzi 40 sm
2
ga, uning perimetri esa 20 sm ga teng. Shu
rombning balandligini toping.
A) 2 sm;
B) 8 sm;
D) 4 sm;
E) 16 sm.
8.
Asoslari 5 sm va 9 sm ga teng bolgan trapetsiyaning yuzi 35 sm
2
ga teng.
Shu tarpetsiyaning balandligini toping.
A) 9 sm;
B) 8 sm;
D) 5 sm;
E) 10sm.
9.
Asoslari 8 va 12 ga teng bolgan teng yonli trapetsiyaning diagonallari
ozaro perpendikular. Trapetsiyaning yuzini toping.
A) 100;
B) 64;
D) 144;
E) 76.
10.
Trapetsiyaning yuzi 30 sm
2
ga, balandligi 6 sm ga teng bolsa, uning orta
chizigi qanchaga teng boladi?
A) 2,5 sm;
B) 5 sm;
D) 7,5 sm;
E) 4,5 sm.
11.
ABCD
teng yonli trapetsiyaning diagonallari ozaro perpendikular. Agar
AC
diagonal 6 sm ga teng bolsa, uning yuzini toping.
A) 9 sm
2
;
B) 36 sm
2
;
D) 18 sm
2
;
E) 27 sm
2
.
Ibn Sinoning «Donishnoma» asarining beshinchi bobi «Tortburchaklar,
ularda joylashgan uchburchaklar va ularning munosabatlariga doir asosiy
geometrik masalalar» mavzusiga bagishlangandir.
1- t e o r e m a.
Ozaro parallel ikki chiziq orasiga joylashgan, umumiy
asosga ega va qarama-qarshi tomonlari parallel shakllar tengdosh boladi
(yani ularning yuzlari teng).
Masalan, asoslari
CD
bolgan
ABCD
va
EGCD
tekis shakllar ozaro tengdosh boladi (168- rasm).
2- t e o r e m a.
Ozaro parallel chiziqlar orasiga joylashgan va umumiy
asosga ega bolgan uchburchaklar tengdosh boladi.
Masalan,
CD
asosga
ega bolgan
ACD
va
GCD
uchburchaklar tengdosh boladi (169- rasm).
3- t e o r e m a.
Ozaro parallel chiziqlar orasiga joylashgan va asoslari
teng bolgan tortburchaklar tengdosh boladi.
Masalan,
ABCD
va
GEHF
tortburchaklar tengdoshdir (170- rasm).
T a r i x i y m a l u m o t l a r
Do'stlaringiz bilan baham: |