1. 4-ma’ruza. Osi etalon modeli. Reja: osi pog‟onasining tarixi

Taqdim etish pog’onasi
. Bu pog‟ona foydalanuvchi uchun axborotlarni zarur 
shaklda taqdim etilishini ta‟minlaydi. Bunda uzatiladigan axborotning tarkibi 
o‟zgarmasligi kerak. Taqdim etish pog‟onasi bir kompyuterning amaliy pog‟onasiga 
boshqa kompyuterning amaliy pog‟onasi uzatiladigan ma‟lumotlarni tushunish 
imkoniyatini beradi. Bu pog‟ona ma‟lumotlarni o‟zgartirishning dasturiy vositalariga 
ega, ular ma‟lumotlarni talab etilgan shaklda, masalan, simvolli axborotlarda (ASCII 
kodlarda) keltirish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, taqdim etish pog‟onasi 
ma‟lumotlarni shifrlash va deshifrlash dasturlariga ega bo‟lib, ular tufayli amaliy 
ma‟lumotlar uchun axborotlarni himoyalash ta‟minlanadi. Konfidensial axborotlarni 
almashtirishni ta‟minlaydigan protokolga misol SSL (Secure Sosket Layer – 
himoyalangan paketlar qatlami) protokoli hisoblanadi. 
Amaliy pog’ona
. Bu printerlar, fayllar kabi ajratilgan resurslar yordamida 
tarmoq foydalanuvchilari ruxsat eta oladigan protokollar to‟plami hisoblanadi, 
shuningdek elektron pochta protokol yordamida birgalikda ishlashni tashkil etadi. 
Amaliy pog‟ona ma‟lumotlari birligi (RDU) xabar deyiladi.
Amaliy pog‟ona proktokollariga misol kengroq tarqalgan TSR/IR stekidan 
NFS va FTP, Microsoft Windows stekidan SMB, NET Ware operasion tizimidagi
NCP protokollar bo‟lishi mumkin. 4.2-rasmda OSI modelining asosiy pog‟onalari, 
ularning vazifalari, ularga mos protokollar keltirilgan. 
OSI modeli protokollari
. OSI protokollari steki (OSI konseptual modelidan 
farqli ravishda) standartlar ishlab chiqaruvchilarga bog‟liq bo‟lmagan moslashtirilgan 
xalqaro stekni tashkil etadigan aniq protokollar to‟plamidan iborat. U to‟la OSI 
modeliga mos keladi va barcha yettita pog‟onalar uchun spesifikasiyalarni o‟z ichiga 
oladi (4.3-rasm). Stekni yaratuvchilar stekni OSI modeli bilan moslashtirishga 
urindilar va ko‟plab oldingi ishlab chiqilgan protokollarni jalb etdilar, shuning uchun 
bu OSI steki murakkab bo‟ldi. Fizik va kanal pog‟onada OSI steki Ethernet, Token 
Ring, FDDI, X.25. va ISDN texnologiyalar protokollarini qo‟llab-quvvatlaydi.
Tarmoq pog‟onasida ham mantiqiy bog‟lanishning o‟rnatishli, o‟rnatishsiz 
protokollari ishlatilgan. Tarmoq pog‟onasi nisbatan kam ishlatiladigan bog‟lanish 
o‟rnatiladigan CONP (Connection – Opiented Network Protocol) va bog‟lanish 
o‟rnatilmaydigan CLNP (Connection less Network Protocol) protokollarni o‟z ichiga 
oladi. Bundan tashqari, oxirgi oraliq tizimlari orasidagi ES-IS (End System-
Intermediate System) va oraliq tizimlar orasidagi IS-IS (Intermediate System -
Intermediate System) marshrutlashtirish protokollarini quvvatlaydi. 

---

69 
Kerakli xizmat ko‟rsatish sifati uchun transport pog‟onasida oldingi bo‟limda 
ta‟kidlangan 0 dan 4 gacha o‟rnatilgan xizmat ko‟rsatish pog‟onalari ishlatiladi. 
Transport pog‟onasi protokollari TCP, UDP va SPX bo‟lishi mumkin. Seans 
protokollar amaliy pog‟ona protokollari bilan birlashtirilgan. Amaliy pog‟ona 
servislari fayllarni uzatish, terminalni emulyasiyalash, kataloglar xizmati va pochta 
xizmatini o‟z ichiga oladi. Ulardan X.400 (elektron pochta), X.500 (kataloglar 
xizmati), VTP (virtual terminal protokoli), FTAM (fayllarni uzatish, ruxsat etish va 
boshqarish protokoli), qayta uzatish va JTM (ishni boshqarish protokoli) eng 
ommaviy hisoblanadi. Yuqori pog‟ona servislari orasida X.400 protokoli ajralib 
turadi, uning doirasida turli ko‟rinishlardagi axborotlarni almashish ishlatiladi. X.500 
xizmati nomlar va manzillar ma‟lumotlari taqsimlangan bazasi hisoblanadi, 
ma‟lumotlar xizmati rolini bajaradi. Bu nomlar va manzillar ma‟lumotlar bazasida 
o‟qish (ma‟lum nom bo‟yicha manzillarni olish), so‟rov (manzilning ma‟lum 
atributlari bo‟yicha nomni olish), modifikasiya (ma‟lumotlar bazasiga yozuvlarni 
qo‟shish va chiqarish) operasiyalari belgilangan. 
VTP 
protokoli 
terminallar 
emulyasiyasining 
turli 
protokollarining 
moslashmaslik muammosini yechadi. Hozir tarmoqda VAX kompyuterlari bilan 
birgalikda ishlash uchun IBM PC kompyuteri foydalanuvchisiga turli protokollari har 
xil turdagi terminallarni emulyasiyalashning uch xil dasturiga ega bo‟lishi kerak. 
7 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
I 
II 
III 
IV 
HTTP 
SNMP 
FTP 
Telnet 
SMTP 
TFTP 
TCP 
UDP 
IP 
ICMP 
RIP 
OSPF 
Ethernet, Token Ring, FDDI, X.25, SPIP, PPP 
Регламентлашмайди 
OSI модели 
поғоналари 
TCP/IP стеки 
поғоналари 
2.2.3-расм. TCP/IP стеки структураси 

---

70 
VTP protokolini qo‟llab quvvatlaydigan dastur mavjud bo‟lganida faqat bitta dastur 
kerak bo‟ladi.
FTAM protokolida fayldagi ma‟lumotlarga ruxsat etish xizmati (servisi) ko‟zda 
tutilgan fayllarni uzatish kengroq tarqalgan kompyuter servisi hisoblanadi. FTAM 
qo‟yish, almashtirish va fayldagi ma‟lumotlarni tozalash uchun direktivalar 
to‟plamiga ega, shuningdek, faylni yagona butun sifatida ishlov berish, shu 
jumladan, fayllarni yaratish, o‟chirish, o‟qish, ochish, yopish va uning atributlarini 
tanlash vositalarni ko‟zda tutadi. 
JTM qayta uzatish va ishni boshqarish protokoli foydalanuvchiga xost-
kompyuterda bajarilishi kerak bo‟lgan topshiriqni qayta uzatishga imkon beradi. 
Ishning uzatilishini ta‟minlaydigan topshiriqlarni boshqarish tili xost-kompyuterga 
qanday harakatlar, qanday dasturlar va fayllar orqali bajarilishi kerakligini ko‟rsatadi. 
JTM protokoli an‟anaviy paketli ishlov berish, tranzaksiyalarga ishlov berish, 
ajratilgan topshiriqlarni kiritish va taqsimlangan ma‟lumotlar bazasiga ruxsat etishni 
quvvatlaydi.