1-2- ma’ruza. Mashina detallari va ish jihozlari

Boshqariladigan yoki ilashish muftalari 
mashinaning ishlash jarayonida 
mexanikaviy, elektrik, pnevmatik yoki gidravlik boshqarish mexanizmlari yordamida uning 
vallarini ulash va ajratish uchun xizmat qiladi. Harakatni uzatish uchun ilashishdan 
(kulachokli va tishli muftalar) va ishqalanishdan 
foydalaniladigan (friksion) muftalar bor. Kulachokli mufta (1.27-rasm, a) ikkita yarim 
muftadan iborat bo‘lib, ulardan biri quzg‘almas bo‘ladi va vallarning biriga bikir qilib 
mahkamlab qo‘yiladi, ikkinchisi esa qo‘zg‘aluvchan bo‘lib, vallarni ulashda yoki uzishda 
boshqa valning yo‘naltiruvchi shponkalari yoki shlitsalari bo‘ylab harakatlanish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
1.27-rasm. Ilashish muftalari. 

---

Yarim muftalarning uchki yuzalarida uchburchak, trapetsiyasimon yoki to‘g‘ri 
to‘rtburchak shaklidagi kulachoklar bor, ular ish vaziyatida ilashadilar. 
Tishli ilashish muftasi tishli kompensatsiyalovchi muftaga o‘xshaydi, biroq uning 
tashqi oboymasi qo‘zg‘aladigan qilib yasaladi. 
Friksion muftalar turln burchak tezliklari bilan aylanadigan tashqi vallarni ravon 
ulash va uzish uchun xizmat qiladi. Ish yuzasining shakliga qarab bu muftalar diskli (bir va 
ko‘p diskli, 1.27-rasm, б), konusli (yakka yoki qo‘sh konusli, 1.27-rasm, в) va silindrik 
(kolodkali, lentali, pnevmokamerali va hokazo, 1.27-rasm, г) muftalarga bo‘linadi. Vallar 
qo‘zgalmas 1 va qo‘zg‘aluvchan 2 yarim muftalarning ish yuzalarn orasida hosil bo‘ladigan 
ishqalanish kuchi hisobiga ulanadi. O‘ta yuklanishda yarim muftalar orasida biroz 
shataksirash yuz berishi mumkin, shu tufayli ulardan saqlagich qurilma sifatida foydalanish 
mumkin. Muftalarning ilashish yuzalari toblangan po‘latdan, cho‘yandan, tekstolit va 
metall-keramikadan tayyorlanadi. Muftalarni moylab qo‘yish mumkin, shunda ish 
yuzalarining yeyilishi kamayadi va ularning yuk ostida ajrashi yaxshilanadi. 
Muftalar moylamasdan ishlatilsa, yarim muftalardan birining ish yuzasi metall- keramika 
yoki ishqalanish koeffitsienti yuqori ( = 0 , 3 ... 0,4) bo‘lgan asbest asosida tayyorlangan 
friksion ustquymalar bilan qoplanadi. Bu muftalarning kamchiligi ular normal ishlashi 
uchun siqib turuvchi katta kuch talab qilinishidir. 
1.28-rasm. Tasmasimon muftalar. 
1.29-rasm. Pnevmokamerali muftalar. 
Qurilish mashinalari mexanizmlarini qo‘shish va ajratish uchun maxsus 
tasmasimon va pnevmokamerali friksion muftalar
qo‘llaniladi. tasmasimon muftalardan 
chig‘irlarning barabanlarini qo‘shishda foydalaniladi. Bunday muftalarning asosiy qismlari 
po‘lat tasma va unga mahkamlangan friksion ustquymadan iborat. Ustquyma friksion 

---

shkivning ichkarisida yoki tashqarisida joylashgan bo‘ladi. Tashqi turdagi tasmasimon 
muftalarda (1.28-rasm) shkiv 7 chig‘irning barabani 8 bilan bikir qilib birlashtirilgan bo‘lib, 
tashqi tomondan friksion ustquymali lenta 3 bilan qamrab olinadi. Baraban dvigateldan 
harakat oladigan val 9 da erkin aylanadi. 
Lentaning bir uchi valga qimirlamaydigan qilib o‘rnatilgan krestovina 2 ga sharnirli 
qilib biriktirilgan, ikkinchi uchi esa ikki yelkali richag 4 bilan biriktirilgan, bu richagni 
krestovinaga nisbatan bir harakatli gidravlik yoki pnevmatik silindr 6 buradi. Silindrga 
truboprovod 1 dan siqilgan havo yoki moy berilganida silindrning shtoki buradigan richag 
lentani shkivga nisbatan tortadi va ishqalanish kuchi ta’sirida krestovina bilan birga chig‘ir 
barabani aylana boshlaydi. Qaytaruvchi prujina 5 silindrdagi bosimni tushirganda richag o‘z 
o‘rniga qaytadi va mufta uziladi. 
Pnevmokamerali friksion muftalar cho‘mich (yuk)ning ko‘tarilishi, bir cho‘michli 
qurilish ekskavatorlari va strelali o‘zi yurar kranlarning strelasi va revers mexanizmlarini 
boshqarish, chuqur qaziydigan ekskavatorlarning ish organi yuritmasini ishga tushirish 
uchun qo‘llaniladi. Pnevmokamerali muftaning (1.29- rasm) asosiy qismi rezina va 
mustahkamlovchi to‘qima qistirmalardan yasalgan pnevmokamera 7 dir. Pnevmokamera 
oboyma 6 ning novi ichiga o‘rnatilgan oboymaning gupchagi val 10 ga qimirlamaydigan 
qilib mahkamlangan. Xuddi shu valda chig‘irning barabani 1 erkin aylanadi, bu baraban 
muftaning shkivi 2 bilan yaxlit qilib ishlangan. Pnevmokamera kompressor bilan havo yo‘li 
8 va valda joylashgan aylanuvchi qurilma orqali tutashtirilgan. 0,5...0,7 MPa bosim bilan 
siqilgan havo berilganida pnevmokamera kengayadi va kolodka 5 ni friksion ustquymalari 3 
bilan birgalikda shkivning ichki yuzasiga siqadi, shkiv burovchi momentni chig‘ir 
barabaniga uzatadi. Mufta uzilganida kolodkalar avvalgi joyiga plastinka prujinalar 4 
ta’sirida qaytadi.