1- mavzu. Kirish. Areal lingvistikaning maqsad va vazifalari

 
konkret bir til yoki dialekt fenomenining 
(asliyatining) tarqalish xususiyatlari o‘rganiladi.
.
ekzistensional
(
mavjudlik, ichki dunyo, maʼnaviy dunyoga ketish
) 
taksonlar tushunchasi:
tillarning yer yuzida tarqalishi (tillarning tasnifi), 
lingvistik hudud (mas., hind-yevropa tillarining yevropa guruhi, turkiy 
tillarning Markaziy Osiyo guruhi) tushuniladi. Shu munosabat bilan til massivi, 
landshaft, til guruhi, dialektal zonalar belgilanadi. 
O‘zlashtirish uchun savollar: 
1. Takson deb nimaga ataladi? 
2. Taksonomiya qanday tushuncha va uning qanday turlari bor? 
3. Gemogen va geterogen takson nimani angatadi? 
4. Ekstensional, intensional, ekzistensional taksonlar tushunchalarini 
izohlang. 

---

5- mavzu. Areologiya va area(l)
Reja: 
1. Areal tushunchasi. 
2. Areologiya tushunchasi. 
3. Areallarning tiplari. 
4. Areallarning paydo bo‘lishi. 
Tayanch tushunchalar
: 
areal, areologiya, til va sheva ittifoqi, 
areallarning tiplari, gemogen areal, geterogen areal, lokal areal, subregional, 
regional, poliregional kosmopolitik, innovatsion areal, migratsion areal, 
vikarizm. 
Area
termini hudud degan maʼnoni anglatsa ham uning areal lingvistikada 
o‘z maʼnosi bor, yaʼni u til va dialektlarning turli hududlarda tarqalishi, til va 
dialektlarning hudud va vaqt birligi, til va shevalar ittifoqi tushunchalarini ifoda 
qiladi. 
Areologiya
 
esa biogeografiyaning bo‘limi bo‘lib, areallarning tarqalishi 
dinamikasini o‘rganadi. 
Areallarning tiplari
: 
oddiy areal
. Sidirg‘a hududga ega bo‘ladi, unda tabiat, til (sheva) 
muayyan hududda turg‘un bo‘ladi. Afsuski, adabiyotlarda shevalarning yo‘qolib 
ketayotganligi to‘g‘risida ham fikrlar uchrab turadi. Jumladan, J. Eltazarov 
shimoliy o‘zbek shevalarining, xususan, u yerdagi o‘g‘uz shevalarining yo‘qolib 
borayotganligini yozadi. Aslida bu g‘oya hozirgi Yevropaning yirik shahar 
shevalariga tegishli bo‘lib, u migratsiyaning mahsulidir; 
murakkab areal
. Bo‘laklarga ajratilgan areallardan tashkil topadi. Turkiy 
tillar, o‘zbek lahjalari bunga misol bo‘la oladi. Ular ham migratsiya tufayli yuz 
beradi; 
keng areal
. Katta hudud ichida areallarning ko‘chib yurishi. Ularda to‘siq 
bo‘lmaydi (ko‘chmanchilik bilan bog‘liq); 
bo‘lingan areal
. Bu sharoitlarning o‘zgarishi bilan yuz beradi Professor 
E. D. Polivanov Iqon aholisining bir qismi qachonlardir hozirgi Qorako‘l va 
Olot tumanlari hududiga ko‘chganligi to‘g‘risidagi maʼlumotlarni keltiradi 
(to‘g‘ri, bu fakt yana qo‘shimcha o‘rganilishi lozimligini ham uqtiradi), V. V. 
Reshetov Markaziy Osiyodagi qatag‘onlarning Afg‘onistonga ko‘chib ketishi 
tufayli u yerda qarluq shevalari shakllanganligini aytadi. Bo‘lingan arealning 
ikki turi qayd qilinadi:
gemogen
. Bir xil tipdagi areallar o‘z chegarasiga ega 

---

bo‘lmagan til va shevalardan iborat bo‘ladi,