1 – мавзу “Цивилизация” тушунчаси. Унинг таърифи ва ўзига хос сифатлари. Дастлабки цивилизацияларнинг шаклланиши

Назорат саволлари: 
1. Анатолиянинг қадимги маданият марказларини санаб беринг. 
2. Финикия цивилизациясининг жаҳон цивилизациясида тутган ўрнини 
таҳлил қилинг. 
3. Хетт подшолигининг давлат тузумига баҳо беринг. 
4. Яхудо дини инсоният тарихидаги биринчи якка худоликка асосланган 
дин сифатида қандай рол ўйнади? 
5 - мавзу 
Қадимги Кавказорти ўлкаларнинг цивилизациялари 
Асосий саволлар: 
1. Урарту давлати ва унинг Кавказорти цивилизациялари тараққиётида 
тутган ўрни. 
2. Кавказортининг кейинги маданият марказлари: Колхида, Иберия ва 
Албания. 
1-саволнинг баёни: 
Кавказорти цивилизацияси тарихи жаҳон маданиятининг энг қадимги 
саҳифаларидан биридир. Бу ҳудудда дастл аб Урарту, сўнгра Колхида, 
Иберия, Арманистон, Кавказ Албанияси каби ўзига хос цивилизациялар 
вужудга келди.

---

М.а. ВИ-В минг йилликларда Кавказортининг Куро ва Аракс дарёлари 
водийларида ўтроқ деҳқонлар ва чорвадорлар маданияти юзага келди. Улар 
пахса уйлардан ибоарт унча катта бўлмаган манзилгоҳларда истиқомат 
қилишган, 
тош 
ва 
суяк 
қуроллардан 
фойдаланишган. 
Кейинчаликмисқуролларпайдобўлган. М.а. III минг йилликда Арманистон 
тоғлиги ва Кавказортида куро-аракс маданияти деб ном олган илк бронза 
даври маданиятининг юзага келиши билан маданий-хўжалик тараққиёти 
янада юксалди.
Янги давлатни мафкуравий жиҳатдан жипслаштириш учун диний 
ислоҳот ўтказилади – учта бош илоҳа: осмон худоси Халди, момақалдироқ ва 
ёмғир худоси Тейшеб ва қуёш худоси Шивини асосий ўринга чиқади. Урарту 
пантеониниг олий худоси Халдининг бош ибодатхонаси жойлашган урарту 
қабилаларининг 
қадимги 
диний 
маркази 
Мусасирнинг 
таъсири 
мустаҳкамланди.
Киммерийликлар билан келишув тузишга муваффақ бўлган Руса II 
Кичик Осиёга ҳам юришлар ташкил этади. Аммо Уруртуга янги душман – 
киммерийликларни ҳам мағлуб этган скифлар Хавф сола бошлади. 
Заифлашиб қолган Урарту м.а. ВИ асрнинг боҳларида Мидияга қарам бўлиб 
қолади ва 590 йилда ўз мустақиллигини йўқотади.
Уруртунинг маҳобатли санъатини бизгача етиб келган тош релефлар, 
ҳайкалтарошлик, деворий суратлар орқали ўрганиш мумкин. Тош ҳайкаллар 
яққол икки хусусиятга эга. Уларнинг биринчиси Олд Осиё санъати 
анъаналари билан боғлиқ Урарту ҳайкалтарошлиги намуналари. Масалан, 
Вандан топилган кулранг базалт ҳайкалда Урартунинг илк подшоларидан 
бири тасвирланган. “Анъанавий-шартли” услуб эса бронза даври 
анъаналарини давом эттирган.
Урартуликлар амалий санъат соҳасида ҳам улкан ютуқларни қўлга 
киритган. Урарту торевтикасининг намуналари Кичик Осиё (Гордион), Эгей 
денгизининг бир қатор ороллари (родос, Самос), қитъа Юнонистони (Делфа, 
Олимпия), ҳатто Этруриядан топилган. Ибодатхоналарга қурбонлик 
сифатида хизмат қилган ва релефли безаклар билан безатилган қалқонлар, 
совутлар, дубулғалар Урарту санъатининг ёрқин намунасидир. Қазишмалар 
чоғида кўп миқдорда юксак бадIIй даражада ишланган олтин ва кумуш 
тақинчоқлар ҳам топилган. 
Урарту маданиятининг ютуқлари Мидия, сўнгра Аҳамонийлар эрони 
томонидан қабул қилинди ва Олд ва Ўрта Шарқ бўйлаб кенг тарқалди.