1- ma'ruza. Kirish. Tinchlik va qo`zg`alish potensiallari. Neyronlararo aloqalar. Markaziy nerv tizimi

Limbik tizilma (gumbaz) bazal yadrolar va  

yarimsharlar fiziologiyasi. 

 

Limbik tizilmaga (lotincha limbus - kayma, jiyak, hoshiya) eng eski po’stloq 

- paleokorteks va eski po’stloq - arxeokortekslar (asosiy qismini gippokamp tashkil 

qiladi) kiradi. Po’stloq osti (paleokorteks va arxeokortekslar birgalikda allokorteks 

deb yuritiladi) yadrolaridan bu tizilmaga yana murtak yoki bodomsimon kompleks 

hamda miya devori yadrolari kiradi. Bu tizilmaga kiradigan barcha markazlar bosh 

---

miyaning  turli  qismlari  bilan  ikki  tomonlama  va  o’zaro  mustahkam  aloqaga  ega. 

Uning  murakkab  tuzilishi  yangi  po’stloq  bilan  miya  sopi  orasida  funksiyalar 

integratsiyasida qatnashishini taqozo qiladi. 

 

Ko’p  yillar  davomida  allokorteks  faqat  hid  bilish  bilan  bog’liq  degan 

tushuncha  hukm  surgan  (hidlov  miyasi).  Lekin  amerikalik  nevropatolog  D.Papes 

(1937) uning tug’ma hissiy holatlar va hissiy holatlarning yuzaga kelishida ishtirok 

qilishini  isbotladi.  P.Mak-Lin  (amerikalik  olim,  1952)  esa  limbik  tizilmaning 

gomeostazni  bir  xil  saqlashdagi  ahamiyatini  ochdi.  Shundan  keyin  limbik  tizilma 

yadrolari  kuchsiz  elektr  toki  bilan  qitiqlanganida  yurak  harakati  ritmikasi,  nafas 

olish, tomirlar tonusi o’zgarishini ko’rsatdi. Yana so’lak ajralishi, yutinish, siydik 

pufagi faoliyatining ham bu yadrolar faoliyatiga bog’liqligi isbotlandi. Murtak yoki 

bodomsimon  kompleks  uzoq  vaqt  (60  minut)  qitiqlansa,  maymun  qonida 

kortikosteroidlarni ko’paytirar ekan. 

 

Hissiyot  ham  bu  tizilmaga  bog’liq  bo’lib,  undagi  yadrolarning  qitiqlanishi 

jahldorlikni, tajovuzkorlikni yumshatar ekan. Bunday maymunlarda giperorganizm 

kuchayadi (og’izga nima to’g’ri kelsa olish). Bu tizilmaning chekka qismlari olib 

tashlansa  giperseksualnost  kuchayishi,  gippokamp  esa  xotiraning  pasayib  yaqin 

oradagi  voqyealarni  esdan  chiqarish  hollari  kuzatiladi.  Hayvonlarda  gippokamp 

olib  tashlanishi  shartli  reflekslar  hosil  bo’lishini  kuchsizlantiradi,  ichki 

tormozlanishni susaytirib yuboradi. 

 

Bazal  yadrolarga  oldingi  miya  oq  moddasiga  botib  kirgan  duksimon  yadro 

va  yasmiqsimon  yadrolar  kiradi.  Bu  yadrolar  filogenistik  va  funksional  jihatdan 

ikkiga  bo’linadi  (polistriatum  va  neostriatum).  Polistriatum  oq  shardan, 

neostriatum  esa  duksimon  yadro  va  striatumdan  iborat.  Bazal  yadrolar 

harakatlarning boshqarilishida va sensomotor koordinatsiyada qatnashadi. Shuning 

uchun  bu  yadrolar  ishdan  chiqsa  Parkinson  kasalligi  yuzaga  keladi  (qo’l,  oyoq 

qaltirashi, erkin harakat qilmaslik, erkin gapira olmaslik).