1 – Амалий машғулот. Нефтни қайта ишлаш ва яримфабрикатларни тозалаш

7.2. Мотор мойларининг таркиби ва ишлаш шароити 
 
Базавий мой олиш учун фойдаланилган бирламчи ашё бўйича мотор 
мойларини нефт мойларига (нефтни қайта ишлаб олишади) ва синтетик 
мойларга (кимёвий усуллар билан олишади) ажратишади. 
Замонавий мотор мойларининг деярли ҳаммасини олиш учун базавий 
нефт мойларидан фойдаланишади. Бу мойлар оғир, қовушқоқ нефт 
фракциялари бўлиб, қайнаш ҳарорати 350 
0
С дан юқори, зичлиги 820...950 
кг/м
3
, сувда деярли эримайди. 
Нефт мойлари 20...70 углерод атомлари бўлган углеводород 
молекулаларидан таркиб топиб, моляр массаси 250 дан 1000 ва ундан каттагача 
бўлади. 
Базавий нефт мойлари олиниш усули бўйича уч турга бўлинади: 
дистиллят мойлар – мазут ҳайдалганда ажраладаиган алоҳида дистиллятларни 
тозалаш йўли билан олинади; қолдиқ мойлар – гудрон қайта ишланганда ҳосил 
бўладиган қолдиқларни тозалаш йўли билан олинади ва аралаш 
(компаундланган) мойлар – дистиллят ва қолдиқ мойлар аралашмасидан таркиб 
топади. 

---

53 
Базавий мой қовушқоқликнинг берилган қиймати бўйича танланади: 
қовушқоқлиги кам бўлган мотор мойлари учун дистиллят мойлардан, ўртача 
қовушқоқликлари учун аралаш ва катта қовушқоқликлари учун қолдиқ базавий 
мойлардан фойдаланишади. 100 
0
С да дистиллят мойлар қовушқоқлиги 11 мм
2
/с 
дан кам, қолдиқ мойларники – 15...22 мм
2
/с бўлади. 
Нефт мойларининг қатор аҳамиятли хоссалари уларниниг гуруҳий 
таркибига боғлиқ; гуруҳий таркиб нефт қазиб олинган жойга ва нефт 
маҳсулотларини қайта ишлаш технологиясига боғлиқ. Қовушқоқлиги бир хил, 
лекин нефти турли жойлардан қазиб олинаган нефт мойларининг хоссалари бир 
хил бўлмайди, уларни тенглаштириш учун турли присадкалар ҳар хил миқдорда 
қўшилади. 
Мотор 
мойларидан 
фойдаланишниниг 
эффективлигини 
унинг 
хоссаларини 
ишчи 
жараёнлар 
бориши 
шароитлари 
ва 
двигател 
конструкциясининг хусусиятлари билан мослаб оптималлаштириш имконияти 
белгилайди. 
Двигател ишлаётганда мотор мойига юқори ҳароратлар ва босимлар ҳаво 
кислороди муҳитида, сув ва бегона аралашмалар таъсир қилади. Мой 
ишчанлиги қобилиятига ҳарорат энг кучли таъсир ўтказади. 
Мойга двигателда ҳарорат таъсирини таҳлил қилиш учун уч ҳарорат 
зоналарига бўлиш қабул қилинган: 
юқори ҳароратли зона – ёниш камерасини тўсувчи юзалар (металл 
юзаларининг ҳарорати 800 
0
С гача); 
ўрта ҳароратли зона – поршен (бутунича), шатуннинг юқори қисми, 
цилиндр деворлари (металл юзаларининг ҳарорати 400 
0
С гача); 
паст ҳароратли зона – картер, тирсакли вал (шатун ва ўзак 
подшипникларида энг катта ҳарорат 230 
0
С гача). 
Ушбу зоналарнинг ҳар бири маълум, бошқа зоналардан ўзгача, мойнинг 
иш режими, унга механик ва термокимёвий таъсир билан тавсифланади, демак 
мотор мойлари хоссаларига қўйиладиган талаблар ҳам ҳар хил бўлади.