0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Soliq yukining tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanishi deyilganda budjet daromadlarini tashkil etuvchi soliqlarning asosiy qismi qaysi tarmoqlar zimmasiga to‘g‘ri kelishi, aniqrog‘i esa ular daromadlaridagi soliqlar salmog’ining (yukining) farqlanishi tushuniladi. Bunda tarmoqlarda daromadga ega bo‘lish imkoniyatlarini e’tiborga olish ham Iozim bo’ladi. Bu holni tahlil etish va uning natijalaridan amaliyotda iqtisodiyot uchun zarur tarmoqlarni rivojlantirishda, tarmoqlar o'rtasida soliq yukini optimal taqsimlash choralarini ko‘rishda muhim ahamiyatga ega.

Soliq yukining ishlab chiqarish va iste’molchi o’rtasida taqsimlanishi deyilganda alohida olingan mahsulotning (ish, xizmat) oxiigi iste’mol qiymatiga kiritilgan barcha soliqlar va yig’imlarning ancha qismi iste’molchi (aholi) va qanchasi ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) foydasi hisobidan to'lanayotganligini ko'rsatadi. Chunki har qanday soliq kimningdir daromadidan to’lanadi. Bir qarashda hammasi ravshandek ko’rinadi. Ya’ni foyda va boshqa to’g’ri soliqlar korxona zimmasiga; iste’molga soliq, ya’ni egri soliqlar esa iste’molchilar zimmasiga yuklanadi. Ammo har doim ham shunday deb bo’lmaydi.

G’arb iqtisodchilari Kempbell R.Makkonnell va Stenli L.Bryu «Ekonomiks»da soliq yukining ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasida taqsimlanishi talab va taklifning elastik yoki noelastik ekanligiga bog’liqligini tahlil etgan. Ular fikricha, talab va taklif teng bo’lgan sharoitda yangi o’rnatilgan egri soliq yoki uning oshirilgan stavkasi ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasida teng taqsimlanadi. Buning sababi shundaki, agar yangi o’rnatilgan soliq to’liq xaridor zimmasiga yuklansa, mahsulot realizatsiyasining keskin kamayishiga, binobarin ular daromadining pasayishiga olib keladi. Shu tufayli mahsulotni sotuvchilar egri soliqlarning bir qismini o’z zimmasiga olish evaziga realizatsiyani bir xil saqlashga va shu orqali daromadlarni keskin kamayishdan saqlashga harakat qiladilar^I. Soliq yukining bunday taqsimlanishi nisbatiga mahsulot tunning birinchi zarurat ekanligi yoki emasligi, ma’lum davrda ayni bir mahsulotning rasm bo‘lganligi orqali talabning oshishi, mazkur tovarning o‘rnini bosuvchi boshqa to- varlarning mavjudligi, ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat ham ta’sir etadi.

Soliq yukining muayyan davr uchun optimal, ya’ni ilmiy asos- langan, kafolatli va real variantlarining qo'llanilishi ko‘pgina rivoj- langan davlatlarda iqtisodiyotning samarali rivojlanib borishini ta’minlamoqda.

Respublikamizda ham soliqqa tortish sohasidagi asosiy masalalardan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning hozirgi bosqichi uchun xos bo’lgan soliq yukining eng optimal holatini ishlab chiqish va uni amalda ta’minlash bo‘lib qolmoqda.

3. 
   Soliq yukining taqsimlanishi
   

1. 
   Bozor muvozanati va egri soliqlar
   

Muvozanat bahoga davlat tomonidan ta’sir etishning shakllaridan biri - bu soliqlardir. 0‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksini qabul qilinishi munosabati bilan soliq tushunchasi o‘z ichiga ajrat- malar, davlat (respublika) va mahalliy budjet uchun yig‘imlar, budjetdan tashqari fondlarni oladi.