Mavzu: O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kuchli ijtimoiy himoya yurguzishning obektiv zarurat ekanligi: Reja

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika

Universiteti 101 kechgki tarix guri talabasi Tojiboyeva Xumoraning tayorlagan

MUSTAQIL ISHI

Mavzu:O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kuchli ijtimoiy himoya yurguzishning obektiv zarurat ekanligi:

Reja

1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi

2. O'zbckistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va xususiyatlari

3. Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining amalga

oshirilishi

Bozor va uning tuzilishi, bozor iqtisodiyotining mazmuni, belgilari,

uning afzallik va kamchilik tomonlarini o'rgangandan keyin endi bozor

iqtisodiyotiga o'tish kerakmi yo'qmi, degan savol turadi. Hozirgi vaqtda

ko'pchilik mamlakatlar boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda bozor iqtisodi-yoti tizimi afzal deb, unga o'tmoqdalar. Bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun

maxsus o'tish davri zarur bo'lib, bu davrning mazmuni va asosiy belgilarini

ko'rib chiqish maqsadga mu-vofiq hisoblanadi.

O'tish davri nazariyasi, xususan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari

bayon qilinadi. Shuningdek, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning

tamoyillari va xususiyatlari, respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish-ning mazmuni, maqsadi va asosiy yo'nalishlari ko'rsatib beriladi.

Bu kurs ishi bozor munosabatlariga o'tish, iqtisodiyotni erkinlashtirish

va islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka

erishish, strategik vazifalarni amalga oshirish yo'llarini tahlil qilish bilan

yakunlanadi.

O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy

munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga

tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini

o'zgartirishdan iboratdir.

Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor

iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf

etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish

jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.

1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar

iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari -yalarni qaytadan ko'rib

chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu

vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan

boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan

tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday

sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish

zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta -jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli

ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyot i deb tan

olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor

iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma -xil bo'lib, ularning umumiy va

xususiy to-monlari farqlanadi.

Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari

umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:

1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;

2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;

3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;

4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish

mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).

Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik

mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularning hammasi bozor

iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qilish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan

birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor

munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy

sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.

Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mamlakatlar

yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin

bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.

Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan

mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq,

an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq

sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy

— buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan

bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi

shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q,

ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor

munosabatlariga o'tayotgan mamlakatlarning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy

rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari bilan bir -birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning

mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.

Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l

bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma -bosqich o'tish

mumkin. Birinchi holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib

topgan iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi.

Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski

iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga

aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish

mumkin. Tslohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq

ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir.

Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki

uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor

iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning

milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor

iqtisodiyotining ma'lum andozalari ularni amalga oshiruvchi muayyan

mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy""

Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.'

Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor

iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan

foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning

amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega.

Birinchisi -- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga

juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning

moddiy va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori

ko'rinishidagi moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik

o'zining qaltis nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik

bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida

samaradorlikning nihoyat dara-jada pasayib ketganligidir.

Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o'tish turli

mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni

erkinlashtirish, chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida)

o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-lashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining

o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga

almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy

islohotlar deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi.

O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy

yo'nalishlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik

hayotining barcha sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat

nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan

chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib,

quyidagilarni o'z ichiga oladi:

- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli -yasini bekor

qilish;

- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;

- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida

shakllantirilishiga o'tish;

- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat

nazoratini pasaytirish.

Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini

yaratish.

Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:

- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va

sharoitlar yaratilishi;

- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;

- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy

to'siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orq ali qo'llab-quwatlash va

tarmoqqa kirishidagi to'siqlarni pasaytirish;

- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo -satini tartibga

solish va boshqalar.

3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni

qamrab oladi:

- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy

sektorni yaratish;

- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari,

investisiya fondlari va h.k.) shakllantirish;

- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishnin g yangi tizimini

yaratish;

- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish

va boshqalar.

4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda

xalq xo'jaligi va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan

nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan.

Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va

tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega bo'lgan mahsulotlarni

ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.

5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.

Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki

u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez

o'tkazilib turadi. Bu yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki,

ma'muriy-buyruqbozlik tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda

moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi.

Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo'lishi bozor munosabatla rining normal

qaror topishiga to'sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o'tish davri

iqtisodiyoti uchun o'ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish

chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti

taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.

6. Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoya-lash

tizimini shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj

qatlamini aniq ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga yo'naltirilgan.

Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining

yakuniga yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.

2.O'zbckistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va

xususiyatlari

Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan

bozor iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsa-da, turli mamlakatlar turli

yo'llarni tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi

tizimga o'tishda ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud.

Polsha, Chexoslova-kiya, Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor

iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qilish

yo'lini tanladilar. Boshqacha aytganda ular «karaxt qilib davolash» degan

usulni qo'lladilar. Bu yq'Ini amalga oshirish uchun Rossiyada «300 kun»,

«500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlarni tezkorlik

bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan ikkinchi tizimga

o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar. Natijada bu

mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab korxonalar

yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi, iqtisodiyot

esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.

Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu

yo'1 O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy

xususiyatlarini hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda

revolyusion to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani

kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich

rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.

«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respub-likaning

o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an'analar. urf-odatlar va turmush

tarzini har tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama,

beso'naqay rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga

asoslanadi», deb yo-zadi mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov.

O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan

bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga,

iqtisodiyotni tubdan isloh qil-ishga Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab

chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan:

Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini

ta'minlash.

Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.

Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga

asoslanmog'i, qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.

To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini

ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.

Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich

qaror toptirish. Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi

ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga

bosqichma-bosqich o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli

huquqiy ne-gizni, bozorning infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor

ko'nikmalarini hosil qilish, yangi sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni

tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.

Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot

sohalarini o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy hayotning bir-birlari

bilan uzviy bog'liq bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviy-axloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi.

Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l

bilan o'tish haqidagi g'oya juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.

Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga

oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu

bosqichlarning har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini

belgilab olishni talab qiladi.

Prezidentimiz LA. Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga

o'tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish

maqsad qilib qo'yilganligi ta'kidlanadi:

- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,

iqtisodiyotni barqarorlashtirish;

- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan

holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.

Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning

muhim yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.

Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish,

islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.

Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa

sohalarida mulk-chilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.

Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish,

moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.

Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha

birinchi bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida

iqtisodiyot sohasiga tegishli bo'lgan, iqtiso -diy munosabatlarni

shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun

- hujjatlar qabul qilindi.

Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat

mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish

uchun zarur bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.

Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti

talablariga mos keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtiso -diyotning

davlatga qarashli bo'lmagan qismi keng rivojlandi.

Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul

va mavjud sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq

erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirra-lari shakllantirildi,

aholini ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va

moliyaviy barqarorlikka erishildi.

Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida

iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z

taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi

bosqichi nati-jalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun

yo'nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.

Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy

o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni

ta'minlab, bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu

maqsaddan kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator

vazifa -lar ajratib ko'rsatiladi:

Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida

boshlangan ishni oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish,

tadbirkorlik faoliyatini keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar

tashkil qilishni rag'batlantirish hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli

bo'lmagan qismning ulushini oshirish ko'zda tutiladi.

Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va

makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va

tarmoqlarning, umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga

erishish imkonini beradi.

Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkam-lashdan

iborat.Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda

almashtirish layoqati demakdir, unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi

ta'sirchan choralarni qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish

hamda ichki bozorni shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga

mol chiqarishini kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash

yo'li bilan erishiladi.

To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan

o'zgartirish, xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga

o'tish. Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan

tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini

rivojlantirish nazarda tutiladi.

O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan

qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam

ko'rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.

Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga

o'tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat

sektori va bozor xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga

keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish

tugallanadi, narxlar erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol

mavqei tugatiladi.

Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish

maqsadiga to'liq erishildi va bu sohada qo'yilgan vazi-falar to'liq bajarildi

degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki bo-zor iqtisodiyotiga asoslangan erkin

demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini

shakllanti-rish bar bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.

Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi bosqichda

«erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham

ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir

Bu esaiqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:

- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida

erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni

chuqurlashtirish;

- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida

amalda mulkdorlar sinfmi shakllantirish;

- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita

yo'naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit,

kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;

- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy ta-raqqiyotda

ustuvor o'rin olishiga erishish;

- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va

mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda

integrasiyalashuvini ta'minlash;

- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada

mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni iz-chil davom ettirish.

Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili.

Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda

bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q

emas. Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu

boisdan. bu verda bozor sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi

mavjud'». Muallif xalqimizning o'z milliy tarixiy tajribasiga asoslanib,

o'zining besh tamoyilini yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga

haqiqatdan ham yangilik bo'lib kirdi.

Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.

Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo'jalik faoliyati ham

«Siyosat iqtisodiyotidan ustun bo'ladi, ustun bo'lmasligi ham mumkin emas»

degan qoidaga asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy

daromadning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu

shiorning talablariga bo'ysundirilgan edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib

kelganligi hammaga ayon. Ana shu holatni chuqur tahlil etib, undan kerakli

xulosa chiqargan Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat alohida-alohida ijtimoiy

munosabatlar ekani, ularning har bin o'z qonunlari bilan rivojlanishi, bular

o'rtasidagi nisbatda iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi haqidagi

xulosaga keldi.

Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to'g'risidagi

umumbashariy qonuniyatga asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy

tuzilishga, moddiy, ilmiy va ijtimoiy asosga suyangan iqtisodiyot bo'lmasa,

mamlakat xalqining farovonligi ham, milliy xavfsizligi va tinchligi, xalqaro

nufuzi ham bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham mustaqil milliy

iqtisodiyotni barpo etish, uning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish uchun

harakat boshlandi. Albatta, amalda iqtisodiyotning ustuvorligini ta'minlash

oson kechmaydi, bu juda chuqur o'ylangan iqtisodiy siyosat o'tkazishni taqozo

etadi. I. Karimov bu siyosatni izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa

yengil vo'lni qidirmadik. Isloh qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol

bozorini bir qadar cheklashga majbur bo'ldik. Ayni chog'da. mablag' va

zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv o'zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot

tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi bilan iihozlangan zamonaviy

korxonalar barpo etib. ichki bozorni o'z mollarimiz bilan to'ldirish vo'lidan

bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o'z mablag'larimiz va olgan

qarzlarimizning asosiv qismi investitsiyalarga. respublikaea vangi texnologiva

va texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni emas. balki investitsivalarni

ko'pavtirdik. Bugunsa kelib bu sivosat o'z samarasini bermoqda...

I

».

Xalqimiz va butun dunyo ko'z oldida milliy iqtisodiyotimizning

moddiy tayanchi bo'lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari

bo'lmagan iqtisodiyot sohalari qad ko'tarmoqda. Bu O'zbekiston dunyoga

tanilishi, hamkorlik va jahon iqtisodiga qo'shilishi uchun zamin yaratish

demakdir, bu iqtisodiyot haqiqatan ham siyosatga nisbatan ustuvor munosabat

ekanini amalda isbotlanishi demakdir. Davlat bosh islohotchi bo'lishligj

tamovili. Bu tamoyil, awalo, umumbashariy qadriyatlardan kelib chiqadi.

Zero, I. Karimov «O'zbekiston bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos

yo'li» nomli risolasida yozganidek, jahon tajribasi iqtisodiyotni davlat yo'li

bilan tartibga solib turish zarurh'gini ko'rsatdi; buning ustiga torn ma'noda

o'zini o'zi tartibga solib turadigan bozor yo'q, hamma davrlarda davlat o'z

mavqeyiga ko'ra iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor iqtisodiyotiga

o'tish barcha mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning yetakchilik

roli ham har xil kechadi. O'zbekiston ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor

iqtisodiyotini quradi, bunda davlat tartibga solib turuvchi rol o'ynashi

muqarrardir.

Xo'sh, davlatning bosh islohotchi va iqtisodiyotni tartiblashtirib

turuvchi bo'lishini nimalar taqozo etadi?

Bu savolga Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq

javoblar mavjud. Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali

to'la qurilmagan bir sharoitda «iqtisodiyotni boshqarishni qo'ldan chiqarib

yuborish, uning taraqqiyotini o'z holiga tashlab qo'yish mumkin emas»;

ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish boshlangan davrda respublikamiz

aholisining turmush darajasi nisbatan past, u o'zini o'zi himoya qila olmaydi.

Bunday sharoitida davlat kerak, u o'tish davrida aholi manfaatlarini himoya

qilish uchun milliy daromadni qayta taqsimlash vositasida unga tayanch

bo'ladi; uchinchidan, bozor iqtisodiyotini qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa,

iqtisodiyoti nochor va tarkibiy tuzilmasi biryoqlama bo'lgan mamlakatda.

Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar

jarayonida faol ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo'lishi, islohotni izchillik

va qat'iylik bilan amalga oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi

shundaki, u yangi iqtisodiyotga tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o'tishga

yordam beradi, islohotlarning asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi,

islohotlarni amalga oshirish dasturini tuzadi va ularni amalga oshirishning

iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy vositalarini belgilaydi. Islohotlar konsepsiyasi

muallifi Islom Karimov bu masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «. . davlat

islohot jarayonining barcha bosqichlarida yetakchi o'rinda turishi, bu

jarayonning markazida bo'lishi shart». Darvoqe, bugun bu tamoyilning

naqadar to'g'ri ekani MDH davlatlaridagina emas, butun dunyo miqyosida

e'tirof etilmoqda.

Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili. Bozor

iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion

yo'li, zarurat bo'lib u bir qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya

muallifi I. Karimov bir qancha dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan.

O'zbekistonning eng yaqin tarixi sobiq sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi

tuzumi bilan-«bir-biri bilan mutlaqo kelisha olmaydigan ikki xo'jalik

tizimidir». Bunda eski iqtisodiyotni takomillashtirish emas, balki t amomila

yangi xo'jalik yuritish tizimini barpo etish talab etiladi. «Bu bir sifat holatidan

ikkinchisiga o'tishdir». Shuning uchun o'tish vazifalarini birdaniga amalga

oshirib bo'lmaydi, u bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oluvchi nisbatan uzoq

davr doirasida amalga oshadi; ikkinchidan. yangi iqtisodiy tizimni farmonlar

va qonunlar chiqarish bilan qurib bo'lmaydi, bunday iqtisodiyot tegishli

infrastruk-turani va huquqiy bazani yaratishni talab etadi.