0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

13.5. XX asrning 80- yiilari oxiri va 90- yiilar boshlarida
O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy qarama-
qarshiliklarning paydo boMishi
XX asr 80- yillarining boshidan boshlab SSSR da inqirozli vaziyat 
vujudga keldi. Mustabid tuzum sharoitida davlat mutki monopoliyasi, 
boshqaruvdagi 
ma’muriy-buyruqbozli 
tizimi KPSSning 
yakka
hukmronligi, 
inson 
huquqlarining 
buzilishi, milliy 
siyosatdagi
xatolarning tobora kuchayishi o‘z salbiy oqibatlariga olib keldi: ishlab 
chiqarishning o‘sish sur’atlari, yalpi mahsulot hajmi, mehnat 
unumdorligi shiddat bilan pasayib bordi, mehnatkashlarning o‘z 
mulkidan begonalashishi yanada ortib bordi.
Xalq xo‘jaligini “turg‘unlik”ka olib kelgan chuqur izdan chiqish 
jarayonlari, xalq ijtimoiy manfaatlarining nazar-pisand qilinmasligi kabi 
boshqa omillar bilan birgalikda KPSSning ulkan, lekin kutilayotgan 
natijalarni bermayotgan siyosat butun ijtimoiy-siyosiy tizimning 
inqirozini oldindan belgilab berdi. Ammo Sovet tizimining asosiy xavfi 
shundan iborat ediki, mehnatga nisbatan qiziqtirish, tizimning 
nuqsonlari boqimandalik kayfiyatlarini avj olishiga olib keldi.
Markazdan boshqarishning amaldagi tizimi, uning idoralari, 
xo'jalik yuritish uslub va usullari iqtisodiyotning yanada rivojlanishiga 
sezilarli turtki boMishga, keskin ijtimoiy muammolami hal qilishga qodir 
emasligi yaqqol ayon bo'lib qoldi. Ijtimoiy hayotda jiddiy o'zgarishlar 
yasash zarurligini butun jamiyat aniq-ravshan anglab yetdi. 1985- 
yilning aprel oyida KPSS MQning Plenumi sovet jamiyatini tubdan 
qayta qurish, uning barcha sohalarini chuqur isloh qilish yo‘lini e’lon 
qildi. 1985-1986-yillarda SSSRda “mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishni jadallashtirish” siyosati olib borildi. Uning maqsadi ilm- 
fan va texnika taraqqiyotidagi yutuqlarga asoslanib, ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotni yaxshilash edi. Ammo bu siyosatda ilgari surilgan vazifalarni 
bajarish borasida dastlabki urinishlar jiddiy natija bermadi.
Jamiyatning 
iqtisodiy 
sohada 
tub 
o‘zgarishlarni 
amalga 
oshirmasdan, yaxshi natijalarga erishib bo‘lmaydi. 1987- yiidan boshlab 
yangi “qayta qurish” siyosati e’lon qilindi. Uning maqsadi iqtisodiy 
sohalami erkinlashtirib, jamiyatda demokratlashtirish jarayonini amalga
166

---

oshirib, sotsialistik jamiyatni yangilash edi. Iqtisodiy islohotlami olib 
borish uchun boshqarishning ma’muriy usullaridan kp‘proq iqtisodiy 
usullariga otish, korxonalarni xo‘jalik hisobiga otishi, ularga ko’proq 
mustaqillik berish, mehnat jamoalarning boshqaruvida ishtirok etishi 
choralari nazarda tutilgan edi.
Sovet iqtisodiyotini “qayta qurish” uchun bir qator hujjatlar qabul 
qilingan edi. Ammo boshqa qonunlarni tuzib chiqishdagi uslubiy 
yondashuvlaming o‘zi “sotsialistik xo‘jalik yuritish”, direktiva asosida 
rejalashtirish va davlat mulkining barcha shakllariga hukmron bo'iishi 
zarurligi kabi avvalgi eski tasavvurlarga asoslangan edi. Korxonalarning. 
cheklangan mustaqilligi obyektiv iqtisodiy qonunlar amal qilishiga 
imkon bermas edi. Korxonalarni to‘liq xo'jalik hisobiga va o‘zini-o‘zi 
mablag1 bilan ta’minlashga o‘tkazish ham o’zini oqlamadi, chunki 
“sotsialistik xo'jalik yuritish” tizimi, rahbarlaming buyruqbozlik usullari, 
sog‘lom tovar-bozor munosabatlaming, namoyon boMishiga to‘sqiniik 
qilardi.
Odat bo‘lib qolgan kampaniyabozlik xo‘jalikni boshqarish 
mexanizmni qayta qurishga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘pgina tarmoqlarda 
xo‘jalik hisobini tashkil etish xoja ko‘rsinga qilindi. Eskicha uslubda 
yondashuvlar ta’siri shunga olib keldiki, hatto amaldagi xo‘jalik yuritish 
oddiy 
bir 
konsepsiyasi 
taklif qilinmagan 
edi. 
Moijallangan 
islohotlaming tub mohiyati va xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvur ham 
qaror topmagan edi. “Qayta qurish” islohotlari turkumi faqat ichki his- 
hayajonga asoslanib, sinovlar va xatolar usul-amal bilan bir taraflama 
ish olib borildi. Sovet rahbariyati aniq ilmiy jihatdan savodli ishlab 
chiqilgan, siyosiy jihatdan asoslab berilgan dasturga ega bolmagan. 
Shuning uchun ham SSSR iqtisodiyoti kutilgan natijalami bermadi.
Shu bilan birga, Markaz o‘zining ko‘pgina nuqsonlarini 
respublikalar zimmasiga yuklashga intilardi, hatto ularni, ishlab 
chiqarishning umumiy inqirozi, pulning qadrsizlanishi sharoitida. ham 
oziq-ovqat bilan, xalq iste’mol mollari va moddiy resurslar .bilan 
o‘zlarini ta’minlashga majbur qildi. Bu hoi vujudga kelgan xoljalik 
aloqalarining buzilishiga, tovar ayirboshlash tadbirlarining natura 
(barter) shakliga otishiga olib keldi. Respublikalar o ‘rtasidagi xo‘jalik 
aloqalar buzilib, mahalliy sanoat ishlab chiqarishi pasayibdi, tovarlar 
taqchilligi kuchayib bordi va aholining yashash darajasi pasaydi. 
Iqtisodiy inqirozning chuqurlashishi SSSR va KPSS rahbariyatini 
siyosiy islohotlami boshlashga majbur qildi.
1 67

---

Bu davrda asosiy masala sovet jamiyatining siyosiy tizimini isloh 
qilish edi. Mavjud boMgan ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruv apparatni 
buzib, siyosiy tizimni liberal lashtirish lozim edi, ya’ni KPSS 
monopoliyani bartaraf qilish, siyosiy plyuralizmga erishish, hokimiyatni